Vernieuwende kunst Caravaggio leidt tot spektakel in Utrecht

• Jeroen Wielaert

  verslaggever

In Rome was het te doen. Er gebeurde iets heel bijzonders, opwindende verhalen kwamen ervandaan. De Vlaamse kunstschilder en schrijver Karel van Mander schreef in 1604 over de "wonderlijcke dingen" die er gemaakt werden. Ze werden geschilderd door Caravaggio. Uit Utrecht reisden Hendrick ter Brugghen, Gerard van Honthorst en Dirck van Baburen naar Rome af. Het resultaat is te zien op de imposante tentoonstelling Utrecht, Caravaggio en Europa in het Centraal Museum. Koning Willem-Alexander verricht vandaag de opening.

Michelangelo Merisi was een even grillige als geniale persoonlijkheid. Hij werd legendarisch met de kunstenaarsnaam die hij ontleende aan zijn geboorteplaats Caravaggio. "Hij was een heethoofd", zegt conservator Liesbeth Helmus, "een heftige emotionele man. Als je leest wat hij allemaal heeft meegemaakt en hoe hij heeft gereageerd, dat hij een moord heeft gepleegd, dat hij ruzie trapte. Het moet een heftige persoonlijkheid zijn geweest."

Uit Vaticaan

Als schilder ontwikkelde Caravaggio zich tot meester van bijna fotorealistische taferelen met scherpe contrasten van donker en licht, het chiaroscuro dat een essentieel onderdeel werd van de dramatiek op het doek. Het is in Utrecht te zien op zijn De graflegging van Christus, bij hoge uitzondering overgebracht uit het Vaticaan. Het bleke lichaam van Jezus trekt sterk de aandacht, met lijkwade en al. Het wordt naar het graf gedragen door Johannes en Nikodemus. Voor het duister op de achtergrond staan drie treurende vrouwen, onder wie Maria.

Het schilderij wordt geflankeerd door de Grafleggingen van Dirck van Baburen en Nicolaas Tournier, als sterke voorbeelden van de invloed die de grote Italiaan heeft gehad. Zo gaat het de hele expositie door en wordt per schilder duidelijk hoe hij met die inspiratie een eigen stijl en verteltrant heeft gevonden.

Drank en hoeren

Zo was het ook met die drie Utrechtse jongens. Expats, zoals Liesbeth Helmus ze modern omschrijft. Toen ze in Rome aankwamen was Caravaggio alweer weg, maar ze konden zijn werken bewonderen in kapellen en particuliere collecties. Om de kosten te drukken trokken ze in bij de vele andere jonge kunstenaars die uit Vlaanderen, Frankrijk, Spanje en andere Europese landen naar Rome gekomen waren. Ze maakten het kunstleven van die tijd mee, met spel, drank en hoeren.

De schilderkunst van die anderen is ook naar Utrecht gekomen. Doeken van Valentin de Boulogne, Simon Vouet, Nicolas Régnier, Gerard Seghers, Theodoor Rombouts en die andere invloedrijke schilder: Jusepe de Ribera.

De Bevrijding van Petrus is te vergelijken in diverse versies van Van Honthorst en Ter Brugghen, naast de Roeping van Mattheüs van Ter Brugghen. Daarna is goed te zien hoe de Utrechters hun bijbelvastheid loslieten, vrijer gingen werken. De tekst op de muur benadrukt het, er zijn vrolijke gezelschappen te zien, zoals op Van Honthorsts schilderij van een Vrolijk gezelschap met een luitspeler. Daarnaast hangen De liederlijke student en het beroemde doek van De koppelaarster uit 1625, eigendom van het Centraal Museum. De muziek, het plezier en de bronstigheid spatten er nog altijd van af:

Het verhaal van Caravaggio en zijn Utrechtse navolgers is vaker verteld in het Centraal Museum. Deze expositie overtreft alleen de vorige. Nog nooit is zoveel bijeengebracht. Voor het eerst zijn veel doeken van Ter Brugghen, Van Honthorst en Van Baburen weer terug in hun geboortestad. Miljoenenwerken zijn het die nog maar eens uit de schaduw treden als lichtende voorbeelden van de bejubelde meesters uit de Gouden Eeuw: Rembrandt, Vermeer en Frans Hals. Alles is er te zien, te voelen: de wreedheid, de bloeddorst, maar ook de wellust en de speelsheid. Het is onverminderd actueel.

Het is een van de grootste exposities uit de geschiedenis van het Centraal Museum. Hij werd opgezet door de voormalige directeur Edwin Jacobs. Zijn opvolger Bart Rutten is er blij mee: "Mijn achtergrond is meer de moderne kunst, maar ik vind dit ongelooflijk raak. De expositie kent veel interpretaties en verbindingen met het heden, dat het voor iedereen zeer geschikt is."