En nu moet het er echt komen: het bindend, correctief referendum. Een staatscommissie onder leiding van oud-VVD-minister Johan Remkes gooit de knuppel in het hoenderhok. Omdat het moet, vindt Remkes zelf. "De burger moet de mogelijkheid hebben om aan de noodrem te kunnen trekken."
Hij vult aan: "Niet om daar overmatig veel gebruik van te maken en ook niet in alle gevallen, maar in een aantal gevallen is het een heel zinnige en nuttige toevoeging aan de stem van de kiezer." Met het referendum zouden aangenomen wetten achteraf getorpedeerd kunnen worden en de politiek moet zich daarbij neerleggen.
Een verrassing is de aanbeveling niet: eind juni pleitte de staatscommissie in een tussenrapportage ook al voor het invoeren van het bindend, correctief referendum. Zo'n "ventiel of veiligheidsklep" is nodig om het vertrouwen in de parlementaire democratie weer te laten groeien, zei Remkes toen.
Hoge drempel
De staatscommissie deed bijna twee jaar onderzoek en concludeert dat de parlementaire democratie wel wat updates kan gebruiken. Remkes ontvouwde vandaag zijn plan: hij wil dat iedere Nederlander die mag stemmen een referendum kan aanvragen om een aangenomen wet te blokkeren.
Remkes wil daarbij een hoge drempel inbouwen. Het referendum is pas geldig als minstens een derde van alle kiesgerechtigde Nederlanders een nee-stem uitbrengt. Op dit moment zijn er zo'n 13 miljoen Nederlanders die mogen stemmen. Om via een referendum een aangenomen wet alsnog te laten vervallen zijn dus ruim 4 miljoen nee-stemmen nodig.
"Die drempel bouwen we heel bewust in", zegt de Noord-Hollandse commissaris van de koning Remkes, "Juist om te onderstrepen dat een representatieve democratie het uitgangspunt is."
Als je het referendum samen doet met een verkiezing, zou het zomaar kunnen dat de drempels gehaald worden.
Maar willen we eigenlijk nog wel een referendum? De animo is in ieder geval flink afgenomen, blijkt uit onderzoek van politicoloog Kristof Jacobs van de Radboud Universiteit. "Bij het Oekraïne-referendum was de steun nog heel hoog, maar daarna is het duidelijk naar beneden gegaan: van 70 naar 50 procent."
Dat heeft volgens hem vooral te maken met hoe er met het referendum is omgesprongen. "Daardoor is de trek erin verdwenen." Uit het onderzoek blijkt ook dat lageropgeleiden een referendum veel belangrijker vinden dan hogeropgeleiden, maar ze gaan minder vaak ook daadwerkelijk stemmen.
Tweedeling in de samenleving
De staatscommissie schrijft in het eindrapport dat er een tweedeling is ontstaan tussen lager- en hogeropgeleiden. Die twee groepen, met daar tussenin een grote middengroep, komen steeds meer tegenover elkaar te staan. Wat Remkes betreft wordt het referendum juist daarom zo snel mogelijk ingevoerd.
En ondanks de hoge drempel is het plan volgens politicoloog Jacobs wel haalbaar. "Een referendum an sich brengt mensen meestal niet in beweging, maar als je het samen doet met een andere verkiezing dan zou het zomaar kunnen dat die gestelde drempels wel gehaald worden."
'Rapport uitvoerig bestuderen'
Maar dan is er nog de politiek: gaat die wat met het rapport en de aanbevelingen doen? Nog geen half jaar geleden werd het raadgevend referendum, dat niet-bindend is, definitief de nek omgedraaid. Verantwoordelijk minister Kajsa Ollongren moet er nu toch echt over gaan nadenken.
"De commissie is breed samengesteld en er zijn veel aanbevelingen gedaan, ik vind dat we er goed naar moeten kijken", zegt Ollongren over het rapport. De minister zit in een lastig parket, want in het regeerakkoord is afgesproken dat er geen bindend, correctief referendum komt.
Ook vandaag is er bij VVD en CDA weinig enthousiasme voor het plan te bespeuren. "Het standpunt van de VVD over het referendum is helder, maar we gaan het rapport uitvoerig bestuderen", zegt VVD-Kamerlid Tobias van Gent. "Democratie is te belangrijk om alleen aan politici over te laten."
En CDA-Kamerlid Harry van der Molen zegt: "Als CDA hechten we erg aan parlementaire vertegenwoordiging. We zijn van oudsher nooit groot voorstander van het referendum geweest, maar nu ligt het weer op tafel. De Kamer zal het er dus over gaan hebben. Maar ons standpunt zal niet heel anders worden."
