Bijna alle chemische wapens zijn de wereld uit, maar de OPCW is nog niet klaar

• Marten Wiegman

  redacteur Buitenland

Chemische wapens zijn bijna de wereld uit. Vrijwel alle voorraden uit de Koude Oorlog zijn dankzij een internationaal verdrag en toezicht door de Organisatie voor het Verbod op Chemische Wapens (OPCW) vernietigd. Tot zover het goede nieuws.

Het slechte nieuws: in de oorlog in Syrië duiken steeds weer chemische wapens op. En ook een aanslag in Salisbury op een voormalige Russische spion en de moord op de halfbroer van Kim Jung-un in Maleisië zijn gepleegd met chemische wapens. Reden voor overleg in Den Haag over hoe chemische wapens helemaal uitgebannen moeten worden. Meer dan 150 landen vergaderen over chemische wapens, nu en in de toekomst.

Dat is niet af te zien aan het OPCW-gebouw in Den Haag, waar de gesprekken plaatsvinden. Het ligt er rustig bij, af en toe gaat er iemand door het zwaar beveiligde hek. De actie is vooral te vinden in de naastgelegen enorme vergaderdoos. Bij het World Forum rijden donkergekleurde auto's met diplomatieke kentekens af en aan.

In de lange gangen en bij de vergaderzalen zijn alle zitjes gevuld met diplomaten. Maar het gesprek gaat nog niet over chemische wapens. Hoe zullen de Russen zich opstellen in het vergadercircuit, nadat zes weken geleden onthuld werd hoe ze dit voorjaar en op heterdaad werden betrapt bij een hackaanval op de OPCW, dat is waar iedereen het over heeft.

Russische tactiek

Op de agenda staat het voorval in ieder geval niet. Geen motie van afkeuring, geen veroordeling van het land dat met vier inlichtingenofficieren vanaf het nabijgelegen parkeerterrein probeerde in te breken op het wifinetwerk. Onder aanvoering van de Russische ambassadeur in Nederland is al snel duidelijk dat de aanval de beste verdediging is. De delegatie is groter dan anders en volgens een westerse diplomaat zijn de Russen bijzonder actief, "op het agressieve af".

In de vergaderzaal blijkt dat Rusland met steun van Syrië, Iran en China probeert om eerder genomen besluiten opnieuw op de agenda te krijgen. In juni werd na veel touwtrekken besloten dat de OPCW voortaan niet alleen mag vaststellen dat er chemische wapens zijn gebruikt, maar ook wie dat heeft gedaan. Rusland c.s. zijn daar tegen omdat zij vinden dat alleen de VN-Veiligheidsraad dat mag. Maar een ruime meerderheid besliste anders. Ondanks alle vergadertrucjes en vertragingstactieken trekt de coalitie onder leiding van Rusland ook deze week aan het kortste eind; alles blijft zoals het was.

Toekomst

Tot het einde van de maand gaat de discussie verder over de toekomst. Het Chemisch Wapenverdrag (CWC) is in 1997 van kracht geworden. Sindsdien is er veel gebeurd. Vrijwel alle chemische wapens waarover landen beschikten zijn vernietigd onder toezicht van de OPCW. De teller staat nu op 96 procent.

Maar er liggen nieuwe dreigingen op de loer. Het belangrijkste strijdtoneel waar de afgelopen jaren chemische wapens zijn ingezet is Syrië. Daarnaast zijn er recente incidenten die zorgen baren: gebruik van chemische wapens om mee te moorden. De aanslag op de halfbroer van de Noord-Koreaanse leider in Maleisië werd uitgevoerd met zenuwgas VX. De voormalige Russische inlichtingenofficier Skripal werd in maart 2018 samen met zijn dochter het slachtoffer van een aanslag met Novitsjok.

Ook de vraag wat er op 7 april 2018 in Douma Syrië precies is gebeurd is nog steeds niet beantwoord. Er zijn toen chemische wapens ingezet waarbij tenminste zeventig mensen om het leven zijn gekomen. De inzet van die wapens werd toegeschreven aan het Syrische regeringsleger.

De Verenigde Staten, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk vergolden de gifgas aanval een week laten door meer dan honderd kruisraketten op Syrische doelen te schieten. Tot grote woede van Syrië en Rusland die elke betrokkenheid nog steeds ontkennen.

Nu de OPCW alsnog de bevoegdheid heeft gekregen om man en paard te noemen, heeft de nieuwe directeur generaal het plan om tien nieuwe experts aan te stellen die de schuldvraag alsnog gaan beantwoorden. Veel diplomaten houden rekening met nieuwe pogingen van Rusland om de activiteiten van de OPCW te dwarsbomen.

Terrorisme

Vooral de aanslagen in Maleisië en het Verenigd Koninkrijk zijn voor veel landen een teken dat naleving van de afspraken over chemische wapens meer aandacht moeten krijgen. Zeker nu blijkt dat moordenaars aan de juiste spullen weten te komen, al dan niet met medeweten van landen die het Chemisch Wapenverdrag hebben ondertekend. En er zijn ook landen die niet zijn toegetreden: Egypte, Israël, Zuid-Sudan en vooral Noord-Korea.

De banden tussen Noord-Korea en Syrië gaan terug tot de Koude Oorlog toen beiden in het Sovjet-kamp zaten. Noord-Korea zou sindsdien niet alleen conventionele wapens en bouwpakketten voor raketten, maar ook chemische stoffen en technologische kennis aan Damascus hebben geleverd.

Voor de OPCW is het dus van het grootste belang dat de kennis en kunde op het gebied van chemische wapens up-to-date blijft zodat er bij nieuwe incidenten snel duidelijk kan worden wat er is gebeurd, waar de chemische wapens vandaan komen en wie er verantwoordelijk is. En daarvoor zijn ook de komende jaren voldoende middelen nodig.

Nieuwe Koude Oorlog

De belangrijkste uitdaging voor de OPCW voor de komende jaren is om de politieke tegenstellingen tussen de leden beheersbaar te houden. Sommige diplomaten spreken al van een nieuwe Koude Oorlog waarbij Rusland, maar ook Iran en deels ook China in dit soort internationale samenwerkingsverbanden zullen proberen het podium te krijgen om hun afkeer van westerse normen en waarden duidelijk te maken.

Tot nu toe was de OPCW vooral een technisch ingestelde organisatie die op basis van consensus een internationaal verdrag uitvoert. Nu dreigt het gevaar dat ze speelbal worden van politieke conflicten in de wereld en dat daardoor de bestrijding van chemische wapens gevaar gaat lopen.

Meer concreet wil de OPCW snel een eigen chemisch laboratorium bouwen zodat ze niet langer afhankelijk zijn van de laboratoria in andere landen die nu het onderzoek voor hen doen. Dat zou een hoop tijdwinst kunnen opleveren en daarmee kan de OPCW sneller tot een duidelijk oordeel komen over gebeurtenissen zoals in Douma of het geval Skripal.

De komende anderhalve week moet blijken of de delegaties overeenstemming kunnen bereiken over een concreet werkplan voor de komende vijf jaar.