Voor haar bezoek aan de Dodenvallei slaapt Silvia Navarro altijd slecht. "Ik kom er niet graag. Het grijpt me naar de keel." De opa van Navarro ligt begraven in de immense graftombe. "Mijn familie eist nu dat hij wordt opgegraven. En wij zijn niet de enigen: mensen uit heel Spanje doen dat."
Voor nabestaanden is het grafmonument vlak bij Madrid een omstreden plek. "Ook Franco ligt hier begraven, terwijl hij mijn opa vermoordde", zegt Navarro. Ze doelt op oud-dictator Francisco Franco. In de Dodenvallei ligt hij naast de resten van duizenden medestrijders, maar ook van duizenden slachtoffers.
Franco zelf wilde met het staatsmonument de Spanjaarden na de bloedige burgeroorlog verzoenen, maar het verdeelt het land tot op de dag van vandaag. De regering wil Franco zo snel mogelijk weghalen uit zijn graf, om de plek zo minder beladen te maken. Maar de vraag is of dat gaat lukken.
Voor de aanhangers van Franco, die er nog altijd zijn, zijn de plannen om het lichaam van de generaal weg te halen uit zijn graf onbespreekbaar. Ze vrezen dat het opgraven van Franco slechts het begin is.
"In de plannen staat ook ergens dat het kruis op de Dodenvallei moet worden opgeblazen. Dat is barbaars", zegt Juan Chicharro, voorzitter van de Franco-stichting. "De regering wil deze plek ontheiligen."
De aanhangers laten de afgelopen tijd nadrukkelijk van zich horen. Ze ontmoeten elkaar na afloop van de dagelijkse mis in de Dodenvallei, en brengen dan een eerbetoon aan de dictator.
Navarro vindt het goed dat Franco straks uit de Dodenvallei verdwijnt. "We moeten eindelijk eens over deze dingen met elkaar gaan praten. Waarom werd dit monument gebouwd? Wie was Franco? Wie liggen er hier begraven? Het wordt tijd dat we ons verleden gaan verwerken."
Ze vindt ook dat er een waarheidscommissie moet komen. "Net zoals in Zuid-Amerika gebeurde. Daar is uiterst serieus over de geschiedenis gesproken. Ook wij moeten de waarheid onder ogen zien: in dit land werden tot diep in de twintigste eeuw mensen gefusilleerd."
Volgens Chicharro van de Franco-stichting is daarbij wel wat nuance te plaatsen. "Er werden 50.000 mensen ter dood veroordeeld, dat is natuurlijk verschrikkelijk. Maar er werden maar 22.000 vonnissen uitgevoerd. Ik kan niet zeggen dat dat weinig is, maar het waren wel allemaal moordenaars. Dat kun je in alle militaire archieven terugvinden."
Ze werden doodgeschoten om niets en liggen nu naast hem. Daar zijn geen woorden voor.
Volgens Miguel Angel Capapé is de opa van zijn vrouw echter om 'niets' doodgeschoten. "Net zoals duizenden anderen om niets werden gedood. De opa van mijn vrouw en zijn broer waren arbeiders en lid van de vakbond. Dat lijkt me geen reden om iemand te doden."
De twee broers werden in de jaren vijftig door het regime weggehaald van het kerkhof van hun dorp en met vele anderen in de Dodenvallei bijgezet. Om de toestemming van de families werd nooit gevraagd. "Ze werden illegaal weggehaald", zegt Capapé.
Waar de broers precies liggen is niet duidelijk. Hij hoopt dat het op een dag lukt om de kist te vinden en ze dan weg te halen. "Zij liggen daar naast hem. Ze moeten alle kerkdiensten verdragen, alle 'feesten' die ze daar organiseren. Daar zijn geen woorden voor. Ze moeten terug naar hun familie die op ze wacht."
