Politieke powerplay in crisis Italië: dit zijn de hoofdrolspelers

• Tomas Riemens

  redacteur Online

Nu de formatie van een nieuw kabinet is gestrand na een veto van president Mattarella, is in Italië veel onduidelijkheid over de toekomst. Na 85 dagen proberen heeft het land nog steeds geen regering. "De politieke impasse dreigt een ongekende institutionele crisis te worden", schrijven Italiaanse media.

In de moderne geschiedenis van Italië is het niet eerder gebeurd dat de president een minister afwees en daardoor een formatie strandde, zegt Pepijn Corduwener, historicus van de Universiteit van Utrecht en mede-auteur van het boek Proeftuin Italië: Hoe het mooiste land van Europa de moderne politiek uitvond. De patstelling is de uitkomst van een echt staaltje powerplay, stelt correspondent Mustafa Marghadi.

Het politieke establishment enerzijds en nieuwe machten zoals de populistische Vijfsterrenbeweging en de rechtse anti-migratiepartij Lega anderzijds staan lijnrecht tegenover elkaar. Vanwege de trucs, intriges en geheime agenda's heeft het politieke spel wel wat weg van een spaghettiwestern. Wie zijn de hoofdrolspelers?

De formatie van een nieuwe regering liep stuk op de aanstelling van deze euroscepticus als minister van Financiën. De 81-jarige Savona is econoom en hoogleraar. Hij diende in de jaren 90 al eens als minister van Industrie en nam zitting in verschillende Europese instanties en commissies.

Savona staat bekend als fel tegenstander van de euro, die hij in zijn nog te verschijnen autobiografie een "Duitse kooi" noemt. Hij is zeer kritisch op de druk die Duitsland uitoefent op landen binnen de monetaire unie. Het land heeft volgens hem "zijn rol in Europa niet aangepast sinds het einde van het nazisme, alleen gebruikt het daarvoor niet langer militaire macht".

Twee jaar geleden schreef Savona zelfs een soort handleiding over hoe Italië uit de euro kan stappen, vertelt historicus Corduwener. Zo iemand als minister van Financiën benoemen, ging president Mattarella te ver.

Hij kon dus niet anders, zei de 76-jarige president gisteravond over zijn veto. De benoeming van Savona zou slechte gevolgen hebben gehad voor de economie en financiële markten, stelde Mattarella, die naar eigen zeggen de belangen en spaartegoeden van de Italianen wil beschermen.

De president is uitgesproken pro-Europees. "Het gaat hem om de koers die Italië vaart", zegt Marghadi. Mattarella ging ver mee in de formatieplannen van de Vijfsterrenbeweging en Lega. Hij had Conte al goedgekeurd als premier, maar was het grondig oneens met de invulling van deze ministerspost. En volgens de grondwet mag hij dan iemand afwijzen, zegt Marghadi.

Toch is het veto een verrassende stap van een politicus die bekendstaat als behoedzaam. Corduwener noemt het dapper. "Maar of het slim is, is nog de vraag." Tot dusver had de president in Italië vooral ceremoniële taken en was het iemand die boven alle kritiek verheven was. Maar nu klinkt ineens de roep om zijn aftreden, iets wat nooit eerder is gebeurd.

Degenen die het hardst roepen zijn de leiders van de formatiepartijen: Luigi Di Maio van de populistische Vijfsterrenbeweging en Matteo Salvini van anti-migratiepartij Lega. Zij vragen om impeachment van de president. Marghadi: "Ze gebruiken Engels, omdat er simpelweg geen Italiaans woord voor is."

Di Maio (31) en Salvini (45) vinden dat de president zijn boekje te buiten is gegaan. Als er in het verleden corrupte en incapabele mensen minister mochten worden, waarom kan er dan geen eurosceptische minister worden aangesteld, zeggen zij. "Dit is campagnemateriaal", zegt Corduwener. "Mattarella is niet direct gekozen, maar benoemd door het parlement. Hij negeert de stem van het volk, zeggen Di Maio en Salvini."

Omdat Mattarella volgens de grondwet heeft gehandeld, lijkt de kans klein dat hij ook echt wordt afgezet. Toch hebben Salvini en Di Maio het ongelooflijk slim gespeeld, vindt de historicus. "Het zijn allebei gewiekste politici en het lijkt wel alsof ze bewust op een clash hebben aangestuurd."

Ondertussen zit Italië nog steeds zonder regering. De advocaat Conte werd vorige week goedgekeurd als premier, maar leverde gisteravond zijn formatie-opdracht in. Voor hem dreigt een roemloze aftocht.

Omdat het land toch moet worden bestuurd, wil president Mattarella een zakenkabinet aanstellen. Vanochtend kwam de econoom Carlo Cottarelli op bezoek bij de president. Hij heeft de opdracht geaccepteerd, maar zijn zakenkabinet moet goedgekeurd worden door het parlement, dat in handen is van de Vijfsterrenbeweging en Lega.

Cottarelli is een voormalig topfunctionaris van het Internationaal Monetair Fonds (IMF). Hij is een technocraat zonder politieke kleur.

Vrijdag sprak Cottarelli in het NOS Journaal nog over het regeerakkoord en het begrotingstekort van het kabinet van Conte:

De kans dat het parlement instemt met het zakenkabinet van Cottarelli is zeer klein. In dat geval moeten de Italianen na augustus waarschijnlijk opnieuw naar de stembus. Tot die tijd zal Italië het dan zonder regering moeten doen.

In het onwaarschijnlijke scenario dat het parlement wel akkoord gaat, zal het zakenkabinet zich vooral richten op het terugdringen van het Italiaanse begrotingstekort en het instellen van een nieuwe kieswet, zodat begin volgend jaar nieuwe verkiezingen gehouden kunnen worden.

Een ongewisse toekomst

Dat de Italianen opnieuw naar de stembus moeten, is dus zo goed als zeker, zeggen de kenners. Maar hoe de verkiezingen zullen verlopen valt lastig te zeggen. Corduwener: "En daarna is het de vraag of Lega doorgaat met de Vijfsterrenbeweging, die ook duidelijk linkse invloeden heeft, of het over rechts probeert met het Forza Italia van de inmiddels 81-jarige Berlusconi."

Al lijkt die laatste optie onwaarschijnlijker, omdat de partij van de oud-premier laag staat in de peilingen.

Daardoor is het dus goed mogelijk dat de uitslag dezelfde wordt als bij de vorige verkiezingen, begin maart. "Dan begint het hele circus weer opnieuw, zij het met scherpere verhoudingen en een grotere inzet. De Italianen hebben een toepasselijke zegswijze voor zo'n situatie, waarvan de strekking is: we willen alles veranderen, zodat het uiteindelijk hetzelfde blijft", zegt Marghadi.