'Er bestaan nog veel mythes over operatie Market Garden'

• Lambert Teuwissen

  redacteur Online

"Ik denk dat we een brug te ver gaan." Het is een van de bekendste en meest onheilspellende analyses van een WO II-strijdplan: de waarschuwende woorden van generaal Browning tegen veldmaarschalk Montgomery over operatie Market Garden. Niet voor niets de titel van de bestseller over de Slag om Arnhem en de beroemde film die erop gebaseerd is.

In zijn nieuwe boek De Slag om Arnhem betwijfelt militair historicus Antony Beevor of die woorden toen echt gebruikt zijn. "Misschien dat iemand mijn ongelijk kan bewijzen, maar ik kan er niets over vinden in de gedetailleerde verslagen van de briefing. Bovendien had Browning Montgomery die dag helemaal niet ontmoet. Montgomery had toen de hele ochtend en een deel van de middag een ontmoeting met opperbevelhebber Eisenhower."

Het moge duidelijk zijn: Beevor, bekend van bekroonde werken over Stalingrad en de val van Berlijn, heeft genoeg aan te merken op het bestaande beeld van Market Garden. "Het heeft geen zin een nieuw boek te schrijven tenzij je denkt dat je iets kan toevoegen op basis van je bronnen", zegt hij. "Er zijn al veel boeken geschreven over Market Garden, maar er is genoeg om opnieuw te onderzoeken. Er bestaan veel mythes die afleiden van wat er echt gebeurd is, en wat er fout ging."

In september 1944 wilde Montgomery het terugtrekkende Duitse leger een beslissende slag toebrengen door in een omtrekkende beweging Duitsland binnen te vallen. Daarvoor moest hij de bruggen over de grote Nederlandse rivieren in handen krijgen. De luchtlandingsoperatie 'Market' moest de bruggen veroveren, waarna het grondoffensief 'Garden' vanuit België de posities zou consolideren. Het was de grootste luchtlandingsoperatie van de Tweede Wereldoorlog.

"Onder geschiedkundigen, zeker onder de Britse, wordt het nog altijd gezien als een grootse, historische mislukking. Maar het hele plan was slecht, vanaf het begin. Door slechte planning en verwarring ging het meteen al fout. Het fundamentele probleem was dat het plan alleen kon werken als alles goed ging."

Het plan viel onmiddellijk in duigen. De Duitse troepen rond Arnhem waren veel sterker dan verwacht, communicatie verliep abominabel en vanwege de verafgelegen landingszone ging het verrassingselement totaal verloren. Daar kwam nog eens bij dat de geallieerde plannen in handen van de Duitsers vielen, waardoor de tweede en derde golf parachutisten werd opgewacht door de vijand en onontbeerlijke voorraden in handen van de Duitsers vielen. Britse krijgsgevangenen werden getrakteerd op hun eigen chocolade en sigaretten. "Alles wat er fout kon gaan, ging fout."

Beevor is snoeihard over veldmaarschalk Montgomery, die hij arrogant noemt. Verwikkeld in een machtsstrijd met Eisenhower wilde hij niets weten van kritiek op zijn ambitieuze plan, zelfs niet van zijn eigen mannen. "Zelfs generaal-majoor Urquhart had achter gesloten deuren kritiek", zegt Beevor over de commandant van de Britse Airborne Division. "Wat ik ontdekte was dat hij tegen zijn meerdere zei dat het een zelfmoordmissie zou worden."

Gebeten hond was de Poolse generaal Sosabowski, die keer op keer probeerde zijn collega's te overtuigen van de fout die ze maakten. Meer dan Cornelius Ryan in A bridge too far heeft Beevor oog voor zijn bezwaren. Hij beschrijft hoe de Pool tijdens overleg gekleineerd werd door zijn strijdmakkers: een tolk werd slechts schoorvoetend toegestaan en zijn opmerkingen werden weggeblaft.

"De Britse generaals gedroegen zich onvergeeflijk. Ze behandelden Sosabowksi zo omdat ze niet wilden toegeven dat ze totaal fout zaten, terwijl hij vanaf het begin had gezegd dat het een ramp zou worden", meent Beevor. "Ze waren gewoon obstinaat. De Britten wilden geen kritiek krijgen, en al zeker niet van een buitenlander."

Beevor heeft juist wel oog voor de heldendaden van de Polen, die vaak een kansloze strijd vochten. Bladzijden lang beschrijft hij een wanhopige oversteek van de Rijn, een gebeurtenis die bij Ryan in een paragraaf wordt afgedaan.

Ook schrijft Beevor openlijker dan Ryan over de gruwelijkheden in de strijd. Geallieerde gewonden die een genadeschot krijgen van collega's, gebroken militairen die zelfmoord plegen in hun schuttersputje, geallieerden die capitulerende Duitsers doden. "Het is een generatieverschil. Vroeger wilde men niet over die onaangename zaken schrijven", stelt Beevor. "Maar alleen zo kun je laten zien wat oorlog behelst."

"Veel te vaak wordt de Tweede Wereldoorlog afgeschilderd in zwart-wit. Het was voor de VS de 'goede oorlog', door de 'greatest generation', dat soort dingen. Maar de morele keuzes waren vaak niet zwart of wit; mijn god, er waren heel wat tinten grijs."

Een moreel oordeel wil hij niet vellen. Niet over de Brit die een pochende SS'er in koelen bloede doodschiet. Niet over de paratroepers die met het gespietste hoofd van een Duitser rondrijden. "Ik laat het aan de lezer. De plicht van een historicus is de zaken uit te leggen, geen zedenpreek te geven. Ik schrijf het zo duidelijk mogelijk op en dan kan de lezer een eigen conclusie trekken."

Hongerwinter

In tegenstelling tot Ryan laat Beevor zijn boek niet eindigen met de aftocht van de Britten. Hij beschrijft nog hoe de woede van de Duitsers leidde tot de vernietiging van Arnhem, represailles tegen het verzet en uiteindelijk de Hongerwinter.

"Het lijden van de burgerbevolking wordt vaak over het hoofd gezien. Market Garden wordt altijd puur als een militaire operatie beschreven, maar wat de gevolgen ervan waren voor heel Nederland wordt nauwelijks onderkend door de Britten of Amerikanen. Door de belevingen van zowel de burgers als de militairen te beschrijven, kan een nieuwe generatie de gruwelijkheden van de totale oorlog begrijpen."