(Bijna) jarige Beatrix verstevigde monarchie: 'Een blijvende verdienste'

• Piet van Asseldonk

  redacteur Koninklijk Huis

Geen interviews en geen publieke festiviteiten op de tachtigste verjaardag van prinses Beatrix, komende woensdag. Zij viert het een paar dagen later in het Paleis op de Dam "in besloten kring met familie en vrienden".

Die afstandelijkheid is haar handelsmerk. Populariteit heeft Beatrix naar eigen zeggen nooit nagestreefd. Zij noemde die "gevaarlijk, oppervlakkig en tijdelijk". In een programma van de NOS over de prinses noemt schrijver Geert Mak het de blijvende verdienste van de gewezen vorstin dat zij de monarchie, die volgens hem na Juliana "een rommeltje" was, weer op de kaart gezet heeft. Daarmee legde zij een fundament waarop koning Willem-Alexander, op zijn eigen manier, kon voortbouwen.

Morgen precies vijf jaar geleden kondigde Beatrix haar aftreden aan. Nog steeds verschijnt de vroegere koningin in het openbaar en vervult zij representatieve taken. Over haar 33 jaar op de troon echter zwijgt ze als het graf.

Meer gerespecteerd dan geliefd

Volgens Geert Mak, die het koningschap "voor zeker 80 procent theater" noemt, was de situatie van de monarchie in Nederland "na alle affaires rond Bernhard en toch ook problemen met Juliana" bij het aantreden van Beatrix "niet zo best".

Daar bracht de nieuwe koningin verandering in. Zij professionaliseerde en moderniseerde de monarchie en gaf die weer allure, gezag en statuur. Geert Mak: "Beatrix nam weer sterker bepaalde rituelen in acht. Maar het interessante bij haar was dat het overtuigend was, omdat ze alles ook inhoud gaf."

Door de inhoudelijk, protocollair en afstandelijk gekleurde invulling van haar ambt was Beatrix, in tegenstelling tot haar moeder Juliana, een meer gerespecteerde dan geliefde koningin. Pas later, na de dood van haar man prins Claus, kantelde dat beeld wat en liet ze meer van haar persoon zien.

'Uitzonderlijk voorrecht'

Beatrix nam al vanaf het begin haar taak niet licht op. In haar inhuldigingsrede zei ze: "Dit ambt is niet verworven. Het is een functie waar geen mens om vragen zou. Waarvan wel zichtbaar is de uiterlijke glans, maar veelal niet de last en de beperking zonder onderbreken."

Bij de aankondiging van haar aftreden maakte zij duidelijk hoe het ambt haar leven had bepaald: "Ik heb het altijd als een uitzonderlijk voorrecht beschouwd een groot deel van mijn leven in dienst van ons land te kunnen stellen en overeenkomstig mijn opdracht invulling te mogen geven aan het koningschap."

Toch kreeg koningin Beatrix ook kritiek op haar functioneren. Ze zou te elitair zijn, te weinig contact onderhouden met 'gewone mensen', veranderingen in de samenleving niet tijdig aanvoelen en in de Haagse achterkamers meer (politieke) invloed uitoefenen dan bij haar onpartijdige rol als staatshoofd paste.

Het was aanleiding tot een 'monarchiediscussie', waarin de vraag opgeworpen werd of via een nog strikter ceremonieel koningschap de rol van de koningin niet beperkt diende te worden. Behalve dat de koning geen centrale rol meer heeft bij de kabinetsformatie, bleef echter alles bij het oude.

In een televisie-interview, toen ze twintig jaar koningin was, antwoordde Beatrix haar critici: "Ik denk dat iedereen toch wel even goed nadenkt als er serieuze kritiek komt. Vooral als ik het gevoel heb dat er serieuze grond voor is. Ik ben misschien zelf de eerste die kritisch naar mezelf kijkt."

Minder afstandelijk

Toen Beatrix bijna vijf jaar geleden het stokje aan Willem-Alexander doorgaf, kon die profiteren van het herstelde aanzien van de monarchie. Hij hield, met dank aan zijn moeder, vast aan de professionalisering en statuur van het koningschap, maar toonde zich minder afstandelijk dan zij (aanvankelijk) was.

De manier waarop de koning, samen met leeftijdgenoten, vorig jaar zijn vijftigste verjaardag vierde en de besloten manier waarop Beatrix volgende week haar tachtigste verjaardag viert, is helemaal in stijl. Want al staat de koning voor continuïteit in het landsbestuur: de ene koning (m/v) is de andere niet.