Deskundigen noemen het onverantwoord dat de pro-Russische rebellen een Buk-lanceerinstelling hebben gebruikt om Oekraïense vliegtuigen aan te vallen. De lanceerinstelling beschikt over te weinig informatie en is maar een klein onderdeel van een groter complex geheel. Het systeem werkt alleen als alle onderdelen aan elkaar verbonden zijn.
In Donetsk was er geen commandopost. "Natuurlijk kun je dan schieten", zegt Esa Kelloniemi, die in de jaren negentig namens Finland met de Russen onderhandelde over de aanschaf van een Buk-systeem, het systeem dat de MH17 uit de lucht schoot. De Finnen kochten het systeem als luchtafweersysteem voor Helsinki, om de stad te beschermen tegen vliegtuigen, drones en ballistische raketten.
Zaklamp
Kelloniemi, tevens de eerste Buk-commandant in Finland, zegt dat het grotere geheel in Oekraïne ontbrak. "Het is alsof je een zaklamp gebruikt in de duisternis en maar lukraak schiet als je iets ziet."
De installatie werd volgens deskundigen bestuurd door goed getrainde militairen, maar er was geen goed zicht op het luchtruim. De militairen wisten daardoor niet wat er in de lucht vloog. "Hun opdracht was het vliegtuig neerschieten. Dat hebben ze gedaan", zegt Kelloniemi.
In een training wordt volgens Kelloniemi nooit rekening gehouden met de aanwezigheid van passagiersvliegtuigen. "Men gaat uit van een oorlog en in een oorlog vliegen geen passagiersvliegtuigen. Maar een officier op een Buk schiet niet zonder dat hij daarvoor toestemming heeft gekregen van zijn commandant."
In Finland duurt de opleiding om een Buk-systeem te bedienen één jaar. "Dan heb je alleen de basiskennis. Maar om alles uit het systeem te halen, heb je meer tijd nodig. Het kost jaren om zo ervaren te zijn dat je een echte professional bent", zegt Kelloniemi.
Commandopost
Finland kocht de Buk-installatie als compensatie voor de enorme staatsschuld van de voormalige Sovjet-Unie aan Finland. Sinds kort heeft Finland een nieuw luchtafweersysteem en staat het oude systeem in een museum even buiten Helsinki. Kelloniemi is tegenwoordig directeur van dat museum.
Volgens de oud-commandant werkt het systeem alleen als alle onderdelen aan elkaar verbonden zijn. Centraal staat de commandopost. "Die krijgt de informatie over het luchtruim van een mobiele radar. De informatie over het doel wordt door de commandopost doorgegeven. In deze opstelling voert de officier in de lanceerwagen alleen maar de opdrachten uit van de commandopost."
In Donetsk was er geen commandopost. "Natuurlijk kun je dan schieten", zegt Kelloniemi, "maar dan weet je niet waarop."
De Buk-lanceerinstallatie heeft een eigen radar. Als de commandowagen het doel aanwijst, kan de lanceerinstallatie het doel volgen en neerhalen. De beslissing wat het doel is en of er geschoten moet worden, wordt dan in de commandowagen genomen.
Kelloniemi: "Als je een ervaren operator bent, zie je aan de sterkte van het stipje op het scherm of het doelwit groot of klein is en of het vaak van richting verandert of in een rechte lijn vliegt. Na een gedegen opleiding ben je daartoe in staat. Maar van die informatie ben je nooit helemaal zeker."
In de zomer van 2014 controleerden de pro-Russische rebellen een groot deel van twee regio's in het oosten van Oekraïne. Het Oekraïense leger controleert dan nog een deel van de grens met Rusland. Maar midden juli forceren de rebellen een doorbraak rond Marinovka. Ze wilden het Oekraïense leger de pas afsnijden en doorsteken naar Rusland.
Door de strijd rond Marinovka kan het Oekraïense leger de troepen verderop langs de grens met Oekraïne niet meer via de grond bevoorraden. Militaire transporten droppen in juli munitie en voorraden boven de troepen aan de grens. "Ze wierpen munitie af voor ons geschut en voor mortieren", zegt Vjatsjeslav Zaitsev. Hij was militair bij de 79ste brigade aan de grens met Rusland.
"We kwamen wapens tekort en voedsel. Soms konden we maar één keer per dag eten, of zelfs om de dag. We gingen vissen om aan eten te komen. We gooiden dan granaten in een meer. We raakten door onze munitie heen en als die op was, moesten we ons overgeven."
Ze schoten op een willekeurig doelwit.
Ook de Oekraïense militair Sergei Mandalina beschrijft dat de transporten door de lucht van levensbelang waren voor de Oekraënse militairen op de grond langs de grens. "Onze kolonnes konden ons niet meer bereiken. Daarom werden we door de lucht bevoorraad met voedsel en munitie. We hadden nauwelijks voedsel. Munitie was er nog wel, maar bleek later onvoldoende en het eten was bijna op."
De Oekraïense Buk-deskundige kolonel b.d. Aleksandr Avramkenko zegt dat het niet ongebruikelijk is dat een Buk-lanceerinstallatie vooruit wordt geschoven. Maar de instructeur benadrukt dat dat alleen onder strenge voorwaarden gebeurde. "Omdat de installatie dan niet meer de informatie krijgt van de commandopost, krijgt de officier in de Buk vaak als opdracht een deel van het luchtruim te bewaken."
"Alles wat daar vliegt, moet dan worden neergehaald. Wat voor doelwit de sector binnenvliegt, kan de mobiele lanceerinstallatie niet vaststellen", zegt Avramkenko. "De officier hoefde geen rekening te houden met eigen vliegtuigen, want de rebellen hadden geen vliegtuigen en de Russische luchtmacht vloog daar niet."
Stipje op de radar
Volgens Avramenko is dat dan ook gebeurd. "De officier heeft geschoten omdat ze aanwijzingen hadden dat er een Oekraïens militair vliegtuig boven hen vloog, maar hij kon niet checken of die informatie klopte. Ze schoten op een willekeurig doelwit."
Oud-commandant Kelloniemi zou zelf niet het besluit hebben genomen om alleen een lanceerinstallatie naar een dergelijk oorlogsgebied te sturen. "Omdat je geen informatie krijgt van het commandocentrum is het lastig om het doelwit te vinden. Je moet wel weten waar je op schiet."
De bemanning was volgens Kelloniemi dan ook niet in staat goed te beoordelen of er een lljoesjin, een Antonov of een Boeing overvloog. En de bemanning was al helemaal niet in staat om te bepalen of het een militair- of commercieel vliegtuig was.
"Aan de hand van het stipje op de radar kan een goed getrainde operator bepalen hoe groot het vliegtuig is, hoe hoog en snel deze vliegt. Dat is een indicatie. Maar 100 procent zeker ben je gewoon nooit."
