"Roken is voor oude mensen", zegt Marcus (15) terwijl hij onkruid wiedt. "Het is totaal niet cool." Hij is een van de vele jongeren die, tegen een kleine vergoeding, in de zomer de openbare ruimte in de IJslandse hoofdstad Reykjavik schoonhoudt.
"Zo'n 60 procent van de jongeren werkt hier in de zomervakantie", zegt begeleider Svavar Petursson van het project. "Een prima manier om te zorgen dat ze niet gaan drinken of roken."
De drie 16-jarige jongens die naast Marcus staan te schoffelen, laten allemaal de drank, wiet en sigaretten staan. Ze gaan vijf keer per week naar voetbaltraining.
Dat was twintig jaar geleden wel anders. Toen gebruikten IJslandse jongeren juist vaker alcohol, tabak en cannabis dan jongeren in de rest van Europa. Maar door een brede maatschappelijke aanpak wist IJsland die trend te keren. De nieuwe aanpak is een combinatie van wetgeving, maatschappelijk bewustzijn, het bieden van alternatieven en betrokkenheid van ouders.
De leeftijdsgrens voor de aanschaf van sigaretten ging - lang vóór Nederland - naar 18 jaar en voor alcohol zelfs naar 20 jaar. Verder werd reclame voor tabak en alcohol verboden. Drank en sigaretten liggen buiten het zicht en zijn alleen te koop in staatswinkels.
Ouders zijn de belangrijkste preventieve factor in het leven van kinderen.
Nog belangrijker is preventie. En dan gaat het niet om vertellen hoe slecht drinken of blowen is, want dat werkt amper. "Ouders zijn de belangrijkste preventieve factor in het leven van kinderen", zegt Jón Sigfússon van de Universiteit van Reykjavik.
Uit een jaarlijkse enquête onder jongeren blijkt dat er een duidelijk verband is tussen middelengebruik en de tijd die jongeren met hun ouders doorbrengen. Sindsdien wordt in IJsland 'quality time' met ouders sterk gestimuleerd.
Acht keer per week sporten
Ook zagen de onderzoekers dat kinderen die aan buitenschoolse activiteiten deden veel minder aan de drugs gingen. IJslandse jongeren worden sindsdien voortdurend beziggehouden. Vooral door veel te sporten.
De gemiddelde tiener sport drie tot acht keer per week. Gemeenten stimuleren het sporten door de bouw van enorme sportcomplexen. Ook krijgt ieder kind per jaar een cheque van 450 euro om het sporten mee te betalen.
Van ouders wordt verwacht dat ze zich committeren aan de aanpak. In overeenkomsten wordt afgesproken dat er uniforme regels gelden voor jongeren, zoals toezicht op feestjes.
Ook geldt er in het land een avondklok voor pubers: in de winter moeten ze voor 22.00 uur binnen zijn en in de zomer voor middernacht. Ouders surveilleren rond scholen om hangjongeren op te sporen.
De ouders hoeven jongeren zelden aan te spreken: de preventieve aanwezigheid blijkt voldoende te werken. "Het aantal uren dat ze 's avonds buiten hangen is het laatste decennium gehalveerd", zegt onderzoeker Sigfússon.
IJslandse lessen
De IJslandse aanpak is overgenomen door 35 gemeenten in 18 Europese landen. Ook daar worden goede resultaten geboekt. Zo is in de Litouwse stad Kaunas het sigaretten- en drankgebruik sinds 2006 met 30 procent gedaald.
Er zijn geen Nederlandse gemeenten aangesloten bij het project. Maar Ninette van Hasselt, hoofd Jongeren en Riskant Gedrag van het Trimbos Instituut, is enthousiast. De betrokkenheid van IJslandse ouders kan in Nederland tot voorbeeld dienen.
Al is niet alles te exporteren. Het stimuleren van sport in Nederland kan averechts werken omdat er in kantines - in tegenstelling tot in IJsland - alcohol wordt geschonken. Van Hasselt: "En een avondklok voor jongeren zie ik hier niet zo snel ingevoerd worden."
