Met het Verdrag van Maastricht werd 25 jaar geleden de basis van de Europese Unie en de euro gelegd. Er werd toen heel anders tegen Europa aangekeken; steeds nauwere politieke samenwerking was het doel. Van dat grenzeloze optimisme is weinig meer over.
Oud-premier Wim Kok en Mark Eyskens, voormalig premier van België, waren in 1991 betrokken bij de onderhandelingen over het verdrag. Ze maken zich zorgen over de EU. Bijvoorbeeld over de opmars van het populisme. "Te veel mensen denken dat ze beter af zijn door alleen voor zichzelf te zorgen in plaats van samen te werken", zegt Kok.
Eyskens gaat nog een stap verder. Hij vergelijkt de huidige tendensen in de samenleving met de opkomst van figuren als Mussolini, Franco en Hitler in de jaren dertig van de vorige eeuw.
Volgens de twee is in de dagen rondom het sluiten van het verdrag de kiem gelegd voor de huidige problemen in de Europese Unie. Nederland was in 1991 voorzitter van de toen nog uit 12 landen bestaande Europese Gemeenschap (EEG).
Met het Verdrag van Maastricht kreeg de EEG in vorm van de EU meer bevoegdheden, maar tot een Politieke Unie kwam het niet. Op 30 september werd het Nederlandse voorstel daartoe weggestemd door de andere landen.
Terugkijkend is die dag voor Kok het eerste signaal geweest dat toen al de tijd niet rijp was voor het afstaan van macht aan Europa. Het gevolg was dat de druk op de Europese ministers van Financiën groter werd om de euro wel te laten slagen. De onomkeerbaarheid van de afspraken werd een belangrijk punt.
"Achteraf kan je zeggen dat de politieke samenwerking te weinig gelijk is opgegaan met de monetaire samenwerking", zegt Kok. "We wisten toen ook niet dat de afspraken begin deze eeuw door met name Frankrijk en Duitsland met voeten zouden worden getreden. Ze lapten gewoon alles aan hun laars. Dan moet je vervolgens niet vreemd opkijken als de anderen zich er ook niet aan houden."
Volgens Eyskens heeft ook de uitbreiding van de EU met nieuwe landen bijgedragen aan de problemen. "Dat is allemaal veel te snel gegaan. Die uitbreiding was wel nodig, omdat we rekening moesten houden met de geschiedenis, maar er is een groot verschil tussen landen. Dat is niet goed gegaan, het waren politieke beslissingen."
Ook Kok worstelt met de uitbreiding. "Vroeger was Europa makkelijker. Je kon elkaar in de ogen kijken en zaken doen. Maar ik kan niet zakelijk naar de EU kijken. De EU is het ideaal om de kemphanen van weleer bij elkaar te brengen door ze een gemeenschappelijk belang te geven."
Volgens Kok heeft de EU op dit moment een sterke leiding nodig. "En daar blinkt Europa niet in uit. Er rust een zware taak op de schouders van landen als Duitsland en Frankrijk." De EU-landen moeten bij bepaalde thema's samen optrekken. "Denk aan milieu, veiligheid en defensie, maar ook het migratievraagstuk. Dan sta je samen sterker."
Toch gelooft hij niet in een Verenigde Staten van Europa. "We zijn in de eerste plaats Nederlander, Deen of Zweed. Vooruitgang betekent ook niet dat je elke keer nieuwe bevoegdheden aan Europa moet overdragen. Het gaat om een goed evenwicht. "
Volgens Eyskens is de rol van nationale regeringen belangrijk. "Bij moeilijke maatregelen krijgt Europa vaak de zwarte piet toegeschoven. Daar maak je Europa niet populair mee. Nationale politici zijn zelf bij elk besluit betrokken, om het dan af te schuiven is niet moedig en niet correct."
Ik vind de EU nog steeds een geweldig ideaal. En wie niet gelooft in mirakels is geen realist.
Kijkend naar de toekomst is de conclusie van de twee oud-premiers dat er dingen anders moeten. Kok noemt als voorbeeld de omvang van de Europese Commissie. "Tien tot twaalf mensen is genoeg om de Unie te besturen." Eyskens wil een Unie met verschillende snelheden. Hij pleit voor het Saturnus-model. "Samenwerken met gelijkgestemden op deelterreinen", vat hij zijn plan samen.
Of ze het 25 jaar geleden anders hadden gedaan? Nee, zeggen beide mannen. "In de toekomst kijken is een moeilijk vak. Ik denk dat we in 2045 heel anders tegen de huidige tijd aankijken dan we nu doen", zegt Kok.
Volgens Eyskens blijft de oprichting van de EU een uniek experiment in de geschiedenis. "Ik vind het nog steeds een geweldig ideaal. En wie niet gelooft in mirakels is geen realist."
