De Panama Papers beheersten begin april wereldwijd het nieuws. Zo'n 400 journalisten onthulden gezamenlijk hoe staatsleiders en andere publieke bestuurders belasting ontduiken of sancties ontwijken met behulp van brievenbusfirma's in Panama. Twee Duitse onderzoeksjournalisten doen nu in een boek uit de doeken hoe de primeurs tot stand kwamen.
Hoe kijken zij terug op hun onthullingen en op wat de Panama Papers teweeg hebben gebracht? Nieuwsuur spreekt de twee journalisten van de Süddeutsche Zeitung over hun ervaringen. In de studio zit Guido de Bont, advocaat en hoogleraar formeel belastingrecht.
Miljoenen wegsluizen
Bastian Obermayer en Frederik Obermaier (geen familie) van de Süddeutsche Zeitung krijgen ruim een jaar geleden 2,6 TB aan documenten toegespeeld door een anonieme bron die zich 'John Doe' noemt, zeg maar 'Jan Jansen'. Het blijken zo'n 11,5 miljoen documenten uit de interne administratie van het juridisch advieskantoor Mossack Fonseca.
De ene eigenaar, de Duitser Jürgen Mossack, is de zoon van een gevluchte nazi. De ander, Ramón Fonseca, is een beroemde Panamese advocaat, schrijver en politicus. Ze blijken samen dictators, criminelen en bekende miljonairs te helpen hun miljoenen weg te sluizen.
Naarmate de gelekte databerg groeit, moeten de Duitse journalisten keer op keer bij hun directie aankloppen voor computers met meer opslagcapaciteit en werkgeheugen om alle documenten te kunnen doorzoeken. Hun huidige PC kost ruim 17.000 euro. De ruimte waarin de computer staat is verboden terrein voor schoonmakers, beveiliging en zelfs voor de hoofdredacteur.
Uit mailverkeer van 'Mossfon' blijkt hoe het kantoor anonieme mailadressen aan haar cliënten verstrekte voor de communicatie. Ook werden schuilnamen gebruikt zoals Harry Potter of Winnie de Pooh. De Duitse onderzoeksjournalisten konden door het datalek ook deze e-mails lezen. De mails waren soms maar enkele dagen oud.
"Het was alsof we over hun schouder konden meelezen", zeggen de journalisten. Ze zien zelfs hoe Mossfon intern beraadslaagd over kritische vragen van de journalisten aan de persafdeling.
Offshorebedrijven
Om de daadwerkelijke eigenaren van vennootschappen uit het zicht van fiscale autoriteiten te houden, gebruikte Mossfon katvangers. De journalisten ontdekken dat een vrouw uit een sloppenwijk in Panama-stad op papier de directeur is van duizenden brievenbusfirma’s. Ze zette haar handtekening op talloze blanco documenten en lijkt tijdens telefonisch contact nauwelijks op de hoogte van haar verregaande aansprakelijkheid.
De journalisten ontdekken in de documenten offshorebedrijven van de premier van IJsland, de kliek rond de Russische president Vladimir Poetin en de Syrische president Bashar al-Assad, de Oekraïense president Petro Porosjenko en naaste familie van de president van China.
Maar ook van bestuurders van de FIFA en UEFA, leden van de Italiaanse maffia en Mexicaanse drugskartels. "De offshore bedrijven maakten een parallelle wereld mogelijk waarin de eigenaren zelf konden beslissen of en hoeveel belasting ze wilden betalen", zegt Obermaier.
"Neemt u voorzorgsmaatregelen. De journalisten die hieraan meedoen zullen zich ook niet bijzonder geliefd maken bij de klanten van Mossack Fonseca", waarschuwt John Doe de twee journalisten.
Obermayer en Obermaier besluiten de gelekte data te delen binnen het het Internationale Consortium van Onderzoeksjournalisten (ICIJ). Zo verkleinen ze het risico dat belanghebbenden met een aanslag de publicatie kunnen voorkomen. Vlak voor de publicatie op 3 april vindt uitgerekend NSA-klokkenluider Edward Snowden de URL waarop de Süddeutsche Zeitung haar internetversie test. "Ons datalek was ook gelekt", zegt Obermayer lachend.
Na al de lekken is niemand meer veilig. Mensen die zich verstoppen, zullen toch gevonden worden.
De bron van het lek is tot de dag van vandaag anoniem gebleven. Andere klokkenluiders die zich wel bekendmaakten, werden vervolgd of leven in ballingschap. 'John Doe' schreef wel een manifest in het boek Panama Papers. Daarin verklaart hij voor geen enkele overheid of inlichtingendienst te werken of te hebben gewerkt.
"Ik besloot de activiteiten van Mossack Fonseca in de openbaarheid te brengen, omdat ik vind dat de oprichters, de medewerkers en de klanten zich moeten verantwoorden voor hun rol in deze misdaden waarvan er tot nu toe slechts enkele aan het licht zijn gekomen", aldus John Doe.
De geruchtmakende publicaties zijn volgens de Duitse journalisten voorlopig nog niet voorbij. Er zijn nog 70 leads naar staatshoofden die moeten worden uitgezocht. Obermaier: "Na al de lekken is niemand meer veilig. Mensen die zich verstoppen, zullen toch gevonden worden."