Bedacht in de VS, omarmd in Thialf: wereldberoemde dweilmachine Zamboni bestaat 75 jaar

• Rens Went

  redacteur NOS Sport

Je hebt ze dit schaatsweekend misschien wel op tv door het beeld zien rollen: de wereldberoemde ijsmachines van Zamboni. De geblokte poetswagen, deze winter 75 jaar oud, dweilt al een mensenleven lang wereldwijd perfecte ijsvloeren.

Ook de ijsmeesters in schaatstempel Thialf in Heerenveen kunnen niet zonder hun Zamboni's, vertelt Peter Bethlehem, die in de Friese hal tien ijsmeesters aanstuurt. Zijn team moet dit weekend op het wereldbekerkwalificatietoernooi "de kop erbij houden" tijdens de baanverzorging. Een slippertje is gauw gemaakt.

"Op tv ziet het er simpel uit, maar je kunt er niet overheen kijken. Bij een stuurfoutje lig je in de boarding. En het moet snel hè, tijdens toernooien. Een blokje reclame, Erben Wennemars die wat zegt en dan gaan we weer verder."

Mes en warm water

In de dweilpauze rijden daarom twee Zamboni's, model 552 AC, over het ijs. Een mes schraapt een millimeter van de bovenste ijslaag af, de machine slurpt de pulp op, bewaart het in zijn buik en smeert met een lap warm water (55-60 graden) over de baan. Dat maakt de ijsvloer weer egaal.

Opvallend: het principe van dweilen veranderde in het 75-jarige bestaan van de Zamboni vrijwel niet.

Het eerste exemplaar werkte in 1949 net zo. De Amerikaan Frank Zamboni Jr. (1901-1988), zoon van Italiaanse migranten, vond het ijsscheppen en dweilen met de hand veel te lang duren op zijn kunstijsbaan nabij Los Angeles en ontwierp de Model A Ice Resurfacer.

De Noorse kunstschaatsster en actrice Sonja Henie, meervoudig olympisch en wereldkampioen, kocht in 1950 de eerste versie voor haar rondreizende ijscircus. Sindsdien groeide de lijst met fun facts snel.

De Zamboni heeft wereldwijd 12.000 exemplaren rondrijden. Het voertuig leidde ooit een begrafenisstoet van een Amerikaanse ijsmeester, schitterde in strips, games, films, een countryrocknummer en een Super Bowl-reclame met ijshockey-legende Wayne Gretzky. De machine is ook opgenomen in de Figure Skating Hall of Fame en is sinds 2000 de officiële ijsmachine van de Noord-Amerikaanse ijshockeycompetitie NHL.

In de VS zijn de Zamboni-rijders van de NHL beroemdheden en delen ze handtekeningen uit. In Thialf is de gekte niet zó groot, zegt Bethlehem. "Wij zijn een nuchterder volk. De ijsmeesters zitten er ook niet op te wachten om hier aanbeden te worden."

Perfect ijs maken, dat heeft prioriteit. En daarin blijven de ijsmeesters van Thialf graag bij wat ze gewend zijn.

'Old school'

"Wij zijn nog een beetje old school", zegt Bethlehem. "Het principe veranderde niet, de machines wel. Nu zijn ze ook volautomatisch: je bepaalt met een knopje hoe diep je wil schaven en dan is het gaan met de banaan. Wij houden niet zo van dat hydraulische gedoe."

Liever: ouderwets het mes omlaag draaien aan een hendel. "Wij willen snel kunnen reageren als we zien dat ergens het ijs niet goed is. De ijsmeesters zien aan de spiegeling van de reclamedoeken in het ijs bijvoorbeeld: hé, daar is de vloer niet helemaal vlak."

IJsdweilen is beeldhouwen en de Zamboni is de beitel. Rijden op een dweilmachine is een ambacht, zegt Bethlehem. "Een beeldhouwer kent zijn gereedschap, de ijsmeester kent zijn Zamboni en voelt wel wanneer het mes het ijs niet meer lekker pakt."

"Je moet er gevoel voor krijgen. Als je het tien keer per dag doet, komt dat wel. Hier het mes wat dieper, hier wat minder diep. Nu meer water, nu minder. De jonge jongens moeten het leren van de ervaren kerels."

Wat nou als ze plots moeten dweilen met een ander merk? "Dan komt het ook wel goed, maar we zijn gehecht aan de Zamboni, een heel prettige machine. Dit is vertrouwd."

Toch moeten de Friese ijsmeesters mee met de tijd. "De meeste machines die we nu aanschaffen zijn elektrisch. Daar rijden we de toernooien altijd mee."

Zacht ijs

Op het dweilen heeft het geen invloed. Belangrijk, want schaatsers voelen gelijk verschil. Bethlehem herinnert zich nog wel dat Gerard van Velde bij de ijsmeesters langskwam. Het ijs is zachter dan normaal, had Kjeld Nuis opgemerkt.

"De ijsmeesters hadden net wat extra water op de baan gelegd, waardoor het iets langer duurde voordat de bovenlaag hard werd", vertelt Bethlehem. "Jij en ik hadden het niet gevoeld, maar Kjeld voelde direct dat er iets anders was."

Heel vaak komt het niet voor dat schaatsers en trainers kritiek uiten op ijsmeesters, of dat ze komen overleggen - ooit weleens een ijslobby genoemd. Bethlehem: "Over het algemeen is er niet veel contact. Maar als er vragen zijn, weten ze ons wel te vinden. Gelukkig gebeurt dat weinig."

In de schaatsgekte van Thialf moeten de Zamboni-rijders stoïcijns door dweilen. Het ijs zo vlot mogelijk houden, dit weekend gaat dat goed. "Afgaande op de gereden tijden ligt het ijs er weer, ondanks de hoge luchtdrukweer, prima bij."