'Nederland te afhankelijk van Rusland voor nucleaire medicijnen'

• Gidi Pols

  redacteur Economie

Nederlandse medici en farmaceutische bedrijven zijn ongerust over de Europese afhankelijkheid van de Russische nucleaire sector. Voor bepaalde behandelingen met radioactieve geneesmiddelen zijn bewerkte grondstoffen nodig die vrijwel alleen in Rusland gemaakt worden. Dat geldt onder meer voor de behandeling van prostaatkanker.

Radioactieve stoffen worden steeds vaker gebruikt in ziekenhuizen, zowel voor onderzoek als voor de behandeling van verschillende soorten kanker.

Honderden patiënten in Nederland

"Met de stof Lutetium-177 kunnen we bijvoorbeeld een geneesmiddel maken om uitgezaaide prostaatkanker te behandelen", vertelt Wim Oyen, hoogleraar nucleaire geneeskunde in het Arnhemse ziekenhuis Rijnstate en vicevoorzitter van de Nederlandse Vereniging voor Nucleaire Geneeskunde.

Enkele honderden patiënten per jaar krijgen de behandeling nu in de laatste fase van hun ziekte. "Het verlengt hun leven met zo'n vier maanden", zegt Oyen. "En misschien nog belangrijker: het maakt de kwaliteit van leven in die maanden veel beter."

Verwacht wordt dat het middel in de komende jaren in veel meer ziekenhuizen wordt gebruikt, en dat het misschien ook al in een eerder stadium van de ziekte helpt. "En dan ga je het inzetten bij vele duizenden patiënten."

Reactor in Petten

Nederland is wereldwijd een belangrijke producent van medische isotopen, zoals de radioactieve stoffen genoemd worden. Rond de reactor in Petten zitten enkele farmaceutische bedrijven die geneesmiddelen van Lutetium-177 maken. Zij produceren niet alleen voor Nederland, maar ook voor andere landen, waar het gebruik al veel wijdverspreider is.

Wie Lutetium-177 wil maken, kan echter niet om Rusland heen. De nucleaire stof is te verkrijgen door het zeldzame aardmetaal Ytterbium te verrijken en dat gebeurt vrijwel alleen in Rusland.

Het nucleaire Russische staatsbedrijf Rosatom claimde twee jaar geleden zelfs dat ruim 95 procent van de verrijking die nodig is om de stof te maken in Rusland gebeurt. Afgelopen weekend meldde de NOS nog dat Rosatom een Nederlands dochterbedrijf gebruikt om honderden miljoenen euro's aan winsten te verplaatsen.

Hetzelfde verhaal geldt voor Terbium-161, ook een radioactieve stof die gebruikt kan worden om kanker te behandelen. Die stof wordt nu nog maar op kleine schaal toegepast, maar de verwachting is dat Terbium nog beter kan werken dan Lutetium.

"In Rusland staan al sinds de stalinistische tijd fabrieken waar ze nu het startmateriaal voor deze radioactieve isotopen maken", zegt Harrie Buurlage, de Europese directeur van de Amerikaanse isotopen-fabrikant Shine. "Alle voorraden van het Westen komen daarvandaan."

Geopolitiek spel

Die afhankelijkheid leidt tot ongemak in de medische wereld. Fabrikanten kunnen wel nog steeds in Moskou aankloppen. Net als bij uranium, dat gebruikt wordt voor kernenergie, vallen deze radioactieve stoffen voor medisch gebruik niet onder de sancties tegen Rusland.

Sommige partijen zouden om morele redenen liever geen zaken met Russische staatsbedrijven meer doen. Andere vrezen dat er toch nog sancties komen of dat Rusland de leveringen stopzet als onderdeel van het geopolitieke spel. En dus is de sector het erover eens dat Europa minder afhankelijk moet worden.

In een enquête over dit thema gaven alle 75 ondervraagde Europese marktpartijen aan dat ze graag zouden zien dat de afhankelijkheid van leveranciers van buiten de EU verkleind wordt. Uit hun reacties blijkt dat vooral Rusland gezien wordt als een risico.

Veld vol onkruid in Veendam

"Voorlopig hebben we in het Westen nog voorraden", zegt Buurlage van Shine. "Maar de verwachting is dat er in de komende jaren verdere doorbraken komen in het onderzoek naar Lutetium en Terbium. En dan zou het zomaar kunnen dat je wereldwijd miljoenen mensen wil behandelen met deze isotopen. Je wil dan voorkomen dat je volledig afhankelijk bent van landen buiten Europa, zoals Rusland."

Met subsidies en leningen ter waarde van zo'n 30 miljoen euro van de Nederlandse overheid werkt Shine daarom aan fabrieken in Veendam. "We kunnen dan zelf ons eigen startmateriaal voor deze medische isotopen verrijken", zegt Buurlage.

Nu groeit daar nog onkruid, maar volgend jaar wil het Amerikaanse bedrijf beginnen met bouwen. "In onze fabriek in de Verenigde Staten produceren wij al Lutetium-177. Eind 2027 of begin 2028 zou de productie van Lutetium ook in Veendam op gang moeten komen", zegt Buurlage. "Daarmee komt er wat ons betreft een einde aan de afhankelijkheid van Rusland."