Adviesraad: ook burger verantwoordelijk voor klimaatbestendig Nederland

• Rolf Schuttenhelm

  redacteur Klimaat

Om Nederland klaar te maken voor een toekomst met meer wateroverlast door stortbuien, langduriger droogte en een steeds hogere Noordzee, zijn vergaande aanpassingen in de ruimtelijke ordening nodig. Dat staat in een rapport van de Raad voor de leefomgeving en infrastructuur (Rli).

Die herinrichting gaat niet vanzelf, signaleert de adviesraad. Er moeten fundamentele keuzes worden gemaakt over grondwaterherstel op zandgronden, opslagbassins voor overtollig rivierwater en uiteindelijk ook over de ligging van de kustlijn. En al deze keuzes vergen investeringen.

De oplossing ligt in de manier waarop in Nederland ruimte wordt gebruikt. Bijvoorbeeld afzien van permanente woningbouw op plekken die later nodig zijn voor wateropslag, of aanpassing van landbouw aan natuurlijke waterstanden van gebieden.

Lange termijn

Het komt erop neer de besluitvorming om te draaien: eerst kijken naar de lange termijn, en dan pas keuzes maken voor het heden. Dit is de gedachte achter 'water en bodem sturend' - sinds 2022 het officiële uitgangspunt bij de ruimtelijke ordening van Nederland.

"We belijden dat credo met de mond, maar lijken nog onvoldoende te beseffen wat het betekent", constateert de voorzitter van de raad, Jan Jaap de Graeff. Zo kan een nieuwbouwwijk worden neergezet op initiatief van een gemeente en projectontwikkelaar. De woningen worden verduurzaamd en er komt wat extra groen. Maar de eerste vraag zou moeten zijn: is dit op lange termijn wel een klimaatbestendige plek om huizen neer te zetten?

Dat vraagt regie vanuit het Rijk en het zo vroeg mogelijk meewegen van waterbelangen op een zo groot mogelijke schaal. Het is een van de tien concrete aanbevelingen in het rapport, dat ook een reeks belemmeringen opsomt.

Cultuuromslag

Een van die belemmeringen is dat politiek en bestuur "beducht zijn om het vertrouwen van investeerders te ondermijnen". De voorzitter zegt "met enige regelmaat" te zijn gestuit op de waarschuwing: begin nou niet over veiligheid in de Randstad, "dat wekt alleen maar onrust en leidt tot waardedaling". De vrees om het vertrouwen van investeerders te verliezen, kan ertoe leiden dat onaantrekkelijke dilemma's vermeden worden, zegt de raad. Terwijl er volgens voorzitter De Graeff juist een breed maatschappelijk gesprek nodig is over de klimaattoekomst van Nederland.

De grootste belemmering is volgens De Graeff een culturele: "We zijn gewend geraakt aan volledige maakbaarheid van dit land, dat we kunnen doen en laten wat we willen en geen rekening meer hoeven houden met waterstaatkundige condities." Ook planologen en politici hebben zich er volgens hem lange tijd weinig meer van aangetrokken.

Waterkalender

Ook zijn er onvoldoende financiële prikkels voor gedragsverandering, stelt de raad. Bij de aankoop van een huis of een vestigingslocatie voor een bedrijf weerspiegelen de huidige prijzen onvoldoende de kosten die in de toekomst mogelijk moeten worden gemaakt vanwege het veranderende klimaat.

Dat valt af te leiden uit de grondprijzen, die in het lage en relatief kwetsbare West-Nederland veel hoger zijn dan in het drogere Oost-Nederland. Maar ook daar worden toekomstige klimaatkosten onvoldoende meegewogen, zoals de toenemende waterschaarste. Dat treft de landbouw en drinkwatervoorziening en dreigt ook onomkeerbare natuurschade te veroorzaken, zo stelt het rapport. "Grondwateronttrekking in beekdalen is niet vol te houden", zegt De Graeff.

De raad pleit daarom voor een waterkalender. Op die kalender moet voor allerlei bestaande activiteiten te zien zijn tot welk jaar bijvoorbeeld de waterveiligheid en de beschikbaarheid van zoet water gegarandeerd kan worden. Voor dat jaar is bereikt moet de overheid de samenleving voldoende informeren, zodat burgers en bedrijven verantwoorde keuzes kunnen maken. Ná die datum staat de eigen verantwoordelijkheid centraal, staat in het advies.

Knopen doorhakken

Een andere aanbeveling is dat er ruimte gereserveerd moet worden in het landschap op plekken waar in de toekomst mogelijk dijken gebouwd worden of grootschalige wateropslag nodig is. Waar toekomstige bestemmingen onzeker zijn, moet meer worden ingezet op tijdelijk ruimtegebruik.

De adviesraad pleit ook voor een 'nationaal programma' voor het bundelen van kennis. Dat programma moet aan de basis staan van grote besluiten die gevolgen hebben voor alle Nederlanders, ook voor toekomstige generaties.

Het uiteindelijk grootste dilemma is of het wel verstandig is de huidige kustlijn dicht te timmeren om Nederland te beschermen tegen de zeespiegelstijging. Het is een strategie is die mogelijk niet werkt op de zeer lange termijn, als de Noordzee hoger kan komen te staan dan dijken aankunnen.

Experts riepen eerder op tot het inwinnen van advies uit een breed palet van relevante wetenschappen - en ook de adviesraad pleit voor zo'n interdisciplinaire aanpak.