Hoger beroep Shell vs Milieudefensie: wie is verantwoordelijk voor uitstoot?
Rob Koster
Economieverslaggever
Kun je bedrijven verantwoordelijk maken voor de uitstoot die wordt veroorzaakt door het gebruik van hun producten? En is het aan de rechter om dat te doen? Dat zijn de belangrijkste vragen in het langverwachte hoger beroep van 'de klimaatzaak-Shell', dat vandaag begint.
Drie jaar geleden oordeelde de rechter dat Shell haar emissies met 45 procent moet verlagen tot 2030. Daarbij gaat het om de uitstoot van het bedrijf zelf, maar van de rechter moeten ze zich verder "maximaal inspannen" om de uitstoot van hun klanten flink te verlagen, ook als ze daardoor veel geld zouden mislopen. Shell hoopt dat het gerechtshof het vonnis terugdraait of afzwakt.
De zaak is in 2019 aangespannen door Milieudefensie. Hun argumenten: Shell is een grote speler op de brandstofmarkt met een jaarlijkse wereldwijde uitstoot groter dan veel landen. Het bedrijf weet allang dat CO2 is de belangrijkste veroorzaker van klimaatverandering is, maar hun klimaatplannen om de uitstoot af te bouwen zijn ontoereikend en vaag en moeten ambitieuzer, vindt de actiegroep. Tot verbazing van velen gaf de Haagse rechter Milieudefensie daarin grotendeels gelijk: het behoort tot de 'zorgplicht' van Shell om de uitstoot sneller te beperken.
Zorgplicht
Die zorgplicht zal ook in het hoger beroep weer een belangrijke rol spelen. Het is een ongeschreven norm, die onder meer tot uiting komt in het zogenoemde kelderluik-arrest uit 1965. In het kort heeft de Hoge Raad daarin bepaald dat degene die een kelderluik open zet (in dit geval een medewerker van Coca-Cola) verantwoordelijk is voor het gevaar dat daardoor ontstaat voor voorbijgangers (er was iemand door het luik in de kelder gevallen). Shell zou volgens die redenering ook verantwoordelijk zijn voor de gevolgen van de uitstoot en daar maatregelen tegen moeten nemen.
Maar Shell is het hier niet mee eens. Ze onderschrijven het punt van Milieudefensie dat er actie ondernomen moet worden tegen klimaatverandering. Alleen is dat volgens het bedrijf geen zaak voor de rechter, maar voor de overheid.
Wij geloven niet dat een gerechtelijke uitspraak tegen één bedrijf de juiste oplossing is voor de overgang naar schonere energie,
"Wij geloven niet dat een gerechtelijke uitspraak tegen één bedrijf de juiste oplossing is voor de overgang naar schonere energie," zegt Frans Everts, president-directeur van Shell Nederland. Kern van hun verweer is dat ze zich al aan alle milieu- en klimaatwetgeving houden.
Het vonnis is volgens Everts "ineffectief en zelfs contraproductief zijn" om klimaatverandering aan te pakken. Volgens Shell leidt het er alleen maar toe dat het marktaandeel overgenomen wordt door andere oliebedrijven, zolang de vraag van de klant niet vermindert.
Zowel oud-topman Ben van Beurden als zijn opvolger Wael Sawan ziet de recente energiecrisis als bewijs van hun gelijk: afname van het aanbod zonder daling van de vraag leidt tot onaanvaardbaar hoge prijzen voor de consument.
Verbaasd en ontzet
Milieudefensie heeft er vertrouwen in dat het gerechtshof het vonnis gaat bekrachtigen. "De feitenbasis is alleen maar verder gegroeid, wetenschappelijk is nergens een stap terug gezet", zegt directeur Donald Pols. De actiegroep heeft voor dit hoger beroep 650 extra bewijsstukken, updates over de klimaatwetenschap en nieuwe expertverklaringen ingeleverd. "Er hebben acht man fulltime aan gewerkt", zegt Pols.
Ook Shell heeft dit keer een aanzienlijk groter team op de zaak gezet. Het bedrijf was zo verbaasd en ontzet over de uitspraak van de rechter in 2021, dat het gerenommeerde advocatenkantoor De Brauw Blackstone Westbroek aan de dijk werd gezet. De huisadvocaat van Shell is voor het hoger beroep ingeruild tegen het Britse advocatenkantoor Clifford Chance.
Gasproductie uitgebreid
Milieudefensie is kritisch op wat Shell sinds het eerste vonnis aan groene plannen heeft ontwikkeld. Onlangs maakte het bedrijf bekend de doelstelling voor het verminderen van CO2-uitstoot in 2030 naar beneden bij te stellen.
Het harde doel van 20 procent reductie van emissies werd aangepast naar 15 tot 20 procent minder uitstoot. De olieproductie blijft voorlopig op peil en de gasproductie wordt zelfs flink uitgebreid. Wel blijft topman Sawan bij de belofte dat de uitstoot van zijn bedrijf in 2050 netto nul zal zijn.
Slechts een klein deel van de uitstoot van Shell is afkomstig van zijn platforms, raffinaderijen en chemische fabrieken. Het overgrote deel (95 procent) wordt veroorzaakt door de klanten: automobilisten en vrachtwagenchauffeurs die op benzine en diesel rijden, vliegtuigen die kerosine tanken.
Twee weken geleden formuleerde Shell wél voor het eerst een ambitie om die uitstoot in 2030 te hebben verminderd met 15 tot 20 procent. Daarbij zet de oliereus onder meer in op de productie van biodiesel en biokerosine met de bouw van een nieuwe bio-raffinaderij in Pernis.
Wereld kijkt mee
Het hoger beroep wordt in de hele wereld met spanning gevolgd. De zaak is uniek, zegt Elbert de Jong, hoogleraar privaatrecht aan de Universiteit Utrecht. "Er komen allemaal nieuwe spannende juridische vraagstukken aan bod: kun je de ongeschreven zorgvuldigheidsnorm inderdaad toepassen op de uitstoot van bedrijven? Moeten bedrijven zich verhouden tot klimaatafspraken, mensenrechtenverdragen? Wat is de rol van de rechter?"
Ook hoogleraar Europees recht Christina Eckes van de Universiteit van Amsterdam volgt de zaak op de voet. "Welke uitspraak het hof ook doet, het heeft verstrekkende gevolgen, zowel voor Shell als voor andere bedrijven", zegt ze.
Zowel zij als De Jong verwacht niet dat het hof een radicaal andere route zal nemen en zal oordelen dat bedrijven geen zorgplicht hebben. "Spannend is hoe ver die zorgplicht reikt", aldus Eckes. Volgens haar neemt het hof de zaak in ieder geval erg serieus. "Er zijn vier zittingsdagen ingepland, dat is veelzeggend."
