Files blijven toenemen, dit zijn zeven mogelijke oplossingen

• Charlotte Klein

  redacteur Mobiliteit

Nooit meer files: dat was het idee in de coronaperiode. Toch stonden er nog nooit zoveel files als nu. Wat kan ertegen worden gedaan?

Vooraf: dit artikel gaat over maatregelen die ertoe kunnen leiden dat er minder auto's (tegelijk) de weg opgaan, niet over de gevolgen ervan voor mens en milieu. Volgens deskundigen kunnen extra wegen een aanzuigende werking hebben en tot extra files leiden. Die optie is daarom niet meegenomen.

1. Fiscale duwtjes

Van de bijna 90 miljard kilometer die in 2022 is afgelegd, was 32 procent woon-werkverkeer en 9 procent zakelijk bezoek. Waarom zorgen we ervoor dat op de drukste filedagen dinsdag en donderdag niet meer mensen thuisblijven, dacht strateeg van de Vervoerregio Nico van Paridon. Hij werkt aan een plan om de thuiswerkvergoeding op dinsdag en donderdag aanzienlijk te verhogen, zodat dan minder mensen de weg op te gaan.

Van Paridon denkt dat dit makkelijk te regelen is. "Werkgevers mogen nu 2,35 euro per dag belastingvrij aan hun werknemer geven. Het gaat dus niet om een ingewikkelde aanpassing van de wet, maar van het bedrag. Het kan budgetneutraal, als bijvoorbeeld de vergoeding op andere dagen lager wordt en in schoolvakanties op 0 gaat."

Er zijn meer fiscale duwtjes mogelijk. Zo geven sommige werkgevers een hogere reiskostenvergoeding als je met de fiets in plaats van de auto komt. Ook is het voor werkgevers sinds 1 januari makkelijker om ov-abonnementen aan te bieden aan werknemers.

2. Rekeningrijden voor iedereen of alleen zakelijk rijders?

Nog een fiscaal duwtje: rekeningrijden. Belangrijke mobiliteitspartijen vinden inmiddels dat dat er moet komen, maar voor politieke partijen staat dat sinds de verkiezingen weer ter discussie. Partijen die voor zijn, pleiten in grote lijnen voor betalen naar gebruik afhankelijk van tijd, plaats en milieukenmerken van de auto. Veel partijen zijn inmiddels weer tegen. Spitsheffing, in de trein gebruikelijk, is voor veel partijen onbespreekbaar.

De Vereniging Zakelijk Rijders (VZR) pleit voor 'variabilisering van de bijtelling', oftewel rekeningrijden voor zakelijk rijders. Bijtelling is een fiscale regeling voor mensen met een auto van de zaak die privé meer dan 500 kilometer per jaar rijden. Over die privékilometers betaal je belasting, omdat het als een vorm van inkomen wordt gezien. De VZR wil in plaats van bijtelling een prijs per kilometer. "Dit idee is simpel en zorgt ervoor dat de veelgebruiker betaalt", zegt VZR-voorzitter Jan van Delft. "Onze leden vinden dit een eerlijk systeem."

De huidige bijtellingsregeling is volgens fiscalist Marjon van Ginhoven van Fiscaliade praktisch, maar onrechtvaardig: "Het maakt niet uit of je 501 of 10.000 kilometer privé rijdt, je betaalt evenveel. Elke kilometer extra dan 500 is dus 'gratis' en dat leidt ertoe dat leaserijders geen prikkel hebben om privé de auto te laten staan." Het VZR-voorstel zou wat dat betreft dus eerlijker zijn. En minder rijden wordt voordeliger.

Het brengt volgens Van Ginhoven wel een enorme stijging van administratieve lasten mee. Leaserijders moeten een volledige kilometeradministratie bijhouden. Op basis daarvan zal elke maand een berekening van het aantal privé- en zakelijke kilometers moeten worden gemaakt. "De vraag is dus ook wie dit allemaal gaat controleren."

3. Meer motoren en (elektrische) fietsen

Voor mensen die niet kunnen thuiswerken, zouden motoren, scooters en elektrische fietsen een oplossing kunnen zijn. En dat gebeurt ook. De motorfietsenbranche beleefde met een verkoopstijging van 13 procent een "topjaar", volgens de RAI Vereniging. Het aantal nieuw verkochte elektrische fietsen haalt al een tijdje het aantal nieuw verkochte auto's in.

Toch gaat het meestal om een voertuig erbij en te weinig in plaats van. Volgens onderzoek van Kennisinstituut voor Mobiliteitsbeleid (KiM) zeggen ondervraagde e-bike-bezitters dat ze minder vaak de auto gebruiken sinds hun aanschaf. "Maar onderzoeken we de mobiliteit van mensen vóór en na de aanschaf van een e-fiets, dan blijkt dat autogebruik niet significant is gedaald." Een elektrische fiets blijkt meer een vervanger van de gewone fiets, mensen fietsen overigens wel vaker en verder met een e-bike.

4. Deelauto's en auto's delen

Er zijn platforms waar je via een app een auto of scooter kan huren en platforms waar je je eigen voertuig kan aanbieden aan anderen. "Bedoeld om een goed alternatief te bieden voor onnodig autobezit", zegt Dani Sprecher van de Coalitie van Deelauto-aanbieders.

Het effect van deelmobiliteit is heel verschillend, blijkt uit KiM-onderzoek. Een deel van de gebruikers van deelauto's maakt weleens ritten die ze voorheen met ov, fiets of te voet maakten. Soms vervangt het ook ritten met privéauto's. Tegelijkertijd stappen mensen die auto's delen minder vaak in de auto dan voorheen; in dat geval helpt het tegen files.

5. Twee is beter dan één

Met elke auto die carpoolt, de deelmobiliteit van de vorige eeuw, haal je een auto van de weg. In de jaren 90 was dat ook waar de Nederlandse overheid op inzette, in 1993 werd op de A1 zelfs de eerste carpoolstrook van Europa geopend. Maar inmiddels lijkt het fenomeen afgezien van ietwat verlaten carpoolplekken uit ons geheugen te zijn verdwenen.

Een oproep van de overheid uit 1993 om te gaan carpoolen:

Frankrijk is carpoolen nu juist aan het stimuleren. Op een aantal snelwegen zijn in 2020 speciale rijstroken ingevoerd waar alleen carpoolers mogen rijden. Flitssystemen controleren of er meer dan een persoon in de auto zit.

In Nederland blijft het stil. Zowel het KiM als het CBS doet er geen onderzoek (meer) naar, omdat "het geen onderdeel meer is van de informatiebehoefte". Volgens mobiliteitsdeskundige Henk Meurs is carpoolen hier niet echt van de grond gekomen, omdat de voordelen niet opwegen tegen de nadelen. "Het leidt tot extra reistijd waar mensen geen zin in hebben. Ook financieel is het niet heel erg voordelig, omdat reiskosten vaak door de werkgever vergoed worden. En we hebben een goed ov- en fietsnetwerk."

6. (Werk)tijden beter spreiden

Begrijpelijk en onbegrijpelijk tegelijk: we zitten allemaal rond dezelfde tijd in de auto. Volgens mobiliteitsdeskundige Nienke Onnen van Natuur & Milieu zouden werkgevers meer kunnen nadenken over het flexibiliseren van werktijden. Dat zou wel om een flexibilisering van de maatschappij als geheel vragen, niet alleen van werkgevers. Scholen, sporten, economische bedrijvigheid: veel is rondom die tijden gebouwd.

Maar er is nog ruimte. Zoals mobiliteitsexpert Geert Kloppenburg al eerder tegen de NOS zei: "Waarom moeten alle auto's precies om 08.00 uur tegelijk de stad in? We zouden meer kunnen spreiden met bestelbusjes en vrachtwagens." En een tip van het Nationaal Dataportaal Wegverkeer na een spitsanalyse: "Spreek om kwart vóór of kwart óver af, want op de hele uren is er het minste verkeer op de weg."

Afgelopen week werd een motie aangenomen om met werkgevers, werknemers en
onderwijsinstellingen tot een landelijke aanpak te komen het woon-werkverkeer beter te spreiden over de week.

7. Zigzagbewegingen met de auto én de trein?

Het jaarverslag van de NS over 2022 nuanceert het beeld van een land van vertraagde en overvolle treinen: bijna 92 procent van de reizigers komt op tijd aan. Het percentage met een zitplaats in de spits was bijna 97 procent. Dit gaat wel om gemiddeldes: er blijven drukke trajecten. Aangekondigde prijsstijgingen van treinkaartjes zijn uitgebleven en er is weer een aantal bus- en treinverbindingen bij gekomen. Kortom, het ov is zo gek nog niet.

Maar het ov is niet in elke provincie even goed vertegenwoordigd. In Drenthe en Groningen werkt men daarom aan een hub-systeem: plekken waar verschillende mobiliteiten samenkomen zodat je makkelijk kunt overstappen van de auto en (deel)fiets op openbaar vervoer en andersom. Het liefst zijn ze dicht bij instanties als scholen, bibliotheken en gemeentehuizen, of kiezen die instanties er juist voor om vlak bij een hub te gaan zitten.

En nu...

Er zijn dus manieren om iets aan de fileproblematiek te doen - maar het is de vraag welk probleem we oplossen met het oplossen van files. De zogenoemde Brever-wet (Behoud van REistijd en VERplaatsingen), een verkeerskundig principe dat werd ontwikkeld in de jaren 70, houdt in dat we eigenlijk altijd evenveel tijd aan verplaatsingen blijven besteden.

Bij de ontwikkeling van snellere voertuigen gaan we op grotere afstand wonen, met een even lange reistijd dus. Het oplossen van files zou er volgens dit principe toe leiden dat we de bespaarde tijd tenietdoen door verder van het werk te gaan wonen.

"Corona heeft ons geleerd hoe belangrijk verplaatsingen zijn", zegt Zeger Schavemaker, future mobility designer van de gemeente Amsterdam. "Tegelijk kunnen we ons afvragen vanuit welke behoefte we ons verplaatsen en welke mobiliteit een basisrecht is." Dat zijn vragen waar beleidsmakers zich over moeten gaan buigen.