Regering-Tusk wacht zware klus voor herstel Poolse rechtsstaat

• Christiaan Paauwe

  verslaggever Midden- en Oost-Europa

In een bus met daarop de boodschap 'Bedankt Polen!' kwam Donald Tusk gisteren aan bij het presidentieel paleis. Twee maanden na de verkiezingen waarbij de verenigde oppositie een meerderheid in het parlement won, was het eindelijk zover.

President Duda, zelf uit het kamp van de vorige regering, had alles geprobeerd om tijd te rekken. Maar gisteren kon hij niet anders dan Tusk inaugureren en de nieuwe premier van Polen de hand schudden.

Daarmee komt een einde aan acht jaar onder het rechts-conservatieve PiS. Een partij die met een absolute meerderheid alle lagen van de overheid politiseerde, waardoor Polen steeds verder geïsoleerd raakte binnen de EU.

Bijl erin

Tusk - die eerder al van 2007 tot 2014 premier was - riep bij de presentatie van zijn regering het zwaar gepolariseerde land op tot eenheid. En hij beloofde de antidemocratische hervormingen van zijn voorganger te corrigeren met als belangrijkste pijnpunt de rechtsstaat.

De nieuwe regering wacht "een zware klus", bevestigt parlementariër Karolina Pawliczak in de wandelgangen van de Sejm, het Poolse parlement. Zij is van Burgerplatform (de partij van Tusk) en zit in een Kamercommissie die zich bezighoudt met de rechtsstaat. "Het gaat zeker niet makkelijk worden, daar zijn we ook heel open over naar de kiezers", zegt Pawliczak. "Maar als de rechtsstaat niet op orde is, als het rechtssysteem niet werkt, dan functioneert de staat ook niet."

De hardere achterban van Tusk wil daarom zo snel mogelijk met de bijl erin. Maar de nieuwe minister van Justitie Adam Bodnar lijkt te gaan luisteren naar wat voorzichtiger advies van onafhankelijke instanties zoals rechtersvereniging Iustitia.

Zij werkten de afgelopen maanden aan een stappenplan voor het herstel van de rechtsstaat. Zodat de rechtbanken over dertig jaar ook nog functioneren, vat Krystian Markiewicz van Iustitia het samen. "We moeten het vertrouwen in Poolse rechtbanken herstellen."

Relatie met EU

De hervormingen zijn cruciaal ook voor een andere belofte van Tusk: Polen moet weer vrienden worden met Brussel. De Europese Commissie heeft nog altijd miljarden euro's bevroren die Polen pas krijgt als de onafhankelijke rechtspraak is hersteld.

Sommige hervormingen zijn op korte termijn haalbaar. Zo heeft PiS een afdeling onder de minister van Justitie opgetuigd die rechters kan straffen. Het zal voor rechters in Polen een opluchting zijn als de nieuwe minister van Justitie deze opheft.

Jarenlang was de Poolse publieke omroep het propagandakanaal van PiS. Wat moet er nu worden van de omroep? Bekijk het in de video hieronder.

De belangrijkste eerste stap is volgens Iustitia het opschonen van de Poolse equivalent van de Raad voor de Rechtspraak. Die instantie is verantwoordelijk voor het aanstellen van nieuwe rechters. PiS heeft daar de afgelopen jaren eigen mensen neergezet en die moeten weg.

Onder deze gepolitiseerde raad werden van hoog tot laag duizenden rechters aangesteld. Deze 'neorechters' zijn in strijd met de grondwet aangesteld en moeten volgens Markiewicz of weg of opnieuw de sollicitatie voor de functie doorlopen. Om een juridische chaos te voorkomen, stelt Iustitia voor dat hun vonnissen wel geldig blijven.

Maar er is een belangrijk struikelblok. De nieuwe wetgeving moet uiteindelijk ook ondertekend worden door president Duda, die kan besluiten alles te vetoën. "Hij kan nu nog op de rem trappen voor deze veranderingen", erkent parlementariër Pawliczak. De termijn van Duda loopt in 2025 af, dus tot die tijd kan hij wetgeving tegenhouden.

Maar de regering hoopt in de tussentijd wel alles klaar te zetten zodat de rechtsstatelijke hervormingen daarna direct doorgevoerd kunnen worden, met de hoop dat straks ook een kandidaat uit het oppositieblok die verkiezingen wint. Toch zijn zowel de nieuwe regering als rechters hoopvol. "Een lange reis begint altijd met een eerste stap", zegt Markiewicz.

Ook Igor Tuleya ziet de toekomst van Polen positief in. Hij was de afgelopen jaren een van de bekendste figuren die zich uitsprak tegen hervormingen onder PiS en hij werd zelf ook gestraft door een door PiS aangestelde tuchtkamer. De afgelopen jaren hebben ze de rechtsstaat moeten verdedigen, zegt hij, nu is het tijd voor herstel. Tuleya: "De laatste acht jaar waren zwaar, maar ze waren niet het einde voor ons. En wat ons niet doodt maakt ons sterker."