Wetenschappers waarschuwen in Dubai voor 'domino-effecten' klimaatverandering
Onomkeerbare afsmelting van de ijskappen van West-Antarctica en Groenland, verschuivingen van gebieden met veel en weinig regen en misschien wel de grootste zorg: het stilvallen van stromingen die onmisbaar zijn voor het transport van warmte, zuurstof, CO2 en voedingsstoffen in de oceanen.
Op de klimaattop in Dubai is deze week een omvangrijke studie gepresenteerd naar zulke mogelijke kantelpunten in het klimaatsysteem. Naarmate de opwarming van de aarde verder oploopt, komen die steeds dichterbij, zo waarschuwen meer dan 200 betrokken onderzoekers.
Een kantelpunt is een soort drempel. Als de opwarming over zo'n grens heen gaat, nemen gevolgen van klimaatverandering versneld toe en worden ze ook grotendeels onomkeerbaar, zegt Anna von der Heydt. Ze is verbonden aan het Instituut voor Marien en Atmosferisch onderzoek Utrecht (IMAU) en een van de auteurs van de nieuwe studie.
"Voor een aantal belangrijke kantelpunten, zoals het stilvallen van de warme Golfstroom en de afsmelting van polaire ijskappen komen we al redelijk dicht in de buurt van die drempelwaarde."
Graanproductie bedreigd
Dat zijn ook meteen twee van de meest zorgwekkende voorbeelden. Zeewaterstromen rond de polen worden zwakker door de opwarming en kunnen zelfs stilvallen. Daarmee kan zowel op het noordelijk als het zuidelijk halfrond een belangrijke motor voor wereldwijde oceaanstromingen verdwijnen.
Die oceaanstromingen zijn van groot belang voor het leven in de oceanen, omdat ze mineralen uit de diepzee omhoog brengen en zuurstof naar dieper water terugvoeren.
Ze transporteren bovendien veel warmte en houden daarmee windpatronen en neerslaggebieden op hun vertrouwde plekken. Als bijvoorbeeld de warme Golfstroom in de Noord-Atlantische Oceaan zou stilvallen, bedreigt dat volgens het nieuwe onderzoek de helft van alle graan- en maïs producerende gebieden op aarde.
Onomkeerbare afsmelting
Uit eerder onderzoek is al gebleken dat de ijskappen van Groenland en West-Antarctica vrijwel volledig kunnen afsmelten als de wereldgemiddelde opwarming voorbij de 1,5 tot 2 graden komt - dat kan al leiden tot 12 meter zeespiegelstijging.
Zo'n volledige afsmelting kan heel lang duren, maar het kantelpunt wordt hier veel eerder bereikt. Dat is het punt dat de afsmelting onomkeerbaar wordt (en niet langer te voorkomen is met uitstootverlagingen). In oktober sprak een andere onderzoeksgroep de zorg uit dat dit punt voor West-Antarctica zelfs al kan zijn overschreden.
Zo zijn er volgens het nieuwe onderzoek in totaal vijf grote klimaatkantelpunten die nu al bereikt zouden kunnen zijn. Drie andere worden naar verwachting over circa 10 jaar bereikt, als de gemiddelde opwarming naar verwachting door de grens van 1,5 graden gaat.
De zorg is dat als het ene kantelpunt omslaat, ook andere delen van het klimaatsysteem dat doen, met een kettingreactie van gevolgen.
Andere delen van het klimaatsysteem zullen vermoedelijk bij hogere opwarming omslaan. Zo is de verwachting dat het grootste deel van het regenwoud van de Amazone zal verdrogen als de gemiddelde opwarming van de aarde boven de 3 graden komt.
Daarbij kunnen vele duizenden soorten uitsterven en nog eens miljarden tonnen CO2 vrijkomen. Dit kan vrij plotseling gebeuren, omdat met het verdwijnen van het bos de regenval er verder zal afnemen.
Eerder maakte NOS op 3 een explainer over kantelpunten in het klimaat. Bekijk 'm hieronder. Het artikel loopt door onder de video.
Het blijft voor wetenschappers lastig om exacte getallen te verbinden aan de verschillende kantelpunten, zegt Von der Heydt. Dat komt doordat er getouwtrek kan ontstaan tussen remmende en versnellende krachten - en vooraf niet helemaal te voorspellen valt welke zal winnen.
Toch zijn de nieuwe inzichten extra zorgwekkend, waarschuwt ze: "De zorg is dat als het ene kantelpunt is bereikt, ook andere delen van het klimaatsysteem dat zullen doen, met een kettingreactie van gevolgen over de hele aarde." Von der Heydt spreekt van een domino-effect.
Kantelpunt in gedrag
Het onderzoek staat onder leiding van de Britse klimaatwetenschapper Tim Lenton van de Universiteit van Exeter. Die bracht het begrip klimaatkantelpunten vijftien jaar geleden voor het eerst groot onder de aandacht, met een invloedrijke studie in vakblad PNAS. Het belangrijkste inzicht: de gevolgen van klimaatverandering nemen onevenredig snel toe, naarmate de temperatuur hoger oploopt.
In het op de klimaattop in Dubai gepresenteerde overzichtsrapport is voor het eerst ook aandacht voor 'positieve kantelpunten'. Zo zou toenemend bewustzijn van klimaatverandering kunnen leiden tot een kantelpunt in gedrag en kunnen prijsdalingen van duurzame energie leiden tot een punt waarop de energietransitie zichzelf (deels) kan versnellen.
