Landbouwakkoord lag voor het grijpen, waarom ging het toch mis?

Maandenlang overleg tussen het kabinet en boeren- en natuurorganisaties leverde een conceptakkoord voor de toekomst van de landbouw op, maar tot een definitieve overeenkomst kwam het uiteindelijk niet. Woensdagmiddag mislukten de onderhandelingen, nadat belangenorganisatie LTO uit het overleg was gestapt.

Tot verrassing van velen, want het langverwachte landbouwakkoord leek toch voor het grijpen te liggen. "Het is een enorm ingewikkeld proces en ik dacht dat ze al heel ver waren, maar de laatste fase is altijd spannend", zegt Katrien Termeer.

Zij is hoogleraar bestuurskunde aan de Wageningen Universiteit en was voortrekker van de commissie van de Sociaal-Economische Raad die begin 2021 het advies uitbracht om een landbouwakkoord tot stand te brengen. Die commissie sprak met meer dan vijftig partijen en niet iedereen zat te wachten op overleg over een landbouwakkoord, vertelt Termeer. "Maar toen we even doorvroegen en echt op dat toekomstperspectief in gingen zetten, stonden ze ervoor open."

Gedoemd te mislukken?

Minister Adema (Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit) begon in december vorig jaar vol goede moed aan het politieke waagstuk. Gesprekken met zo'n vijftig partijen - onder meer boeren- en milieuorganisaties, supermarkten en banken - gingen van start. Een breed overleg, elke partij met zijn eigen belangen en plannen.

De gesprekken werden opgesplitst in een hoofdtafel en verschillende 'deeltafels'. Adema moest ervoor zorgen dat alle neuzen dezelfde kant op zouden staan. Het akkoord moest toekomstperspectief bieden op een duurzamere landbouw en tegelijk boeren het vooruitzicht geven dat ze geld konden blijven verdienen.

Een flinke opgave. Maar gedoemd te mislukken? Dat zeker niet. "Zo is er ook een klimaatakkoord gekomen, volgens mij zaten daar nog wel meer partijen aan tafel", zegt Termeer. Ook hoofdredacteur van weekblad voor boeren en tuinders Nieuwe Oogst Esther de Snoo zegt dat iedereen begon met het idee om het tot een goed einde te brengen.

De Snoo: "Er is veel tijd en energie in gestoken door alle partijen. Zo zijn de boerenorganisaties en LTO de afgelopen maanden met niets anders bezig geweest. Er zijn ook echt wel veel onderdelen afgetikt."

Voor boeren is het mislukken van het landbouwoverleg op verschillende manieren merkbaar:

Uiteindelijk lag het akkoord er voor zo'n 95 procent, het ging mis op de laatste 5 procent. Het was dus bijna gelukt, maar volgens De Snoo was het ook wel veel gevraagd. "Het moest een heel compleet en voldragen landbouwakkoord worden, tot achter de komma moest er nieuw beleid komen. Over die details zijn ze wel gestruikeld."

Want een heel nieuw landbouwbeleid voor de komende tien, vijftien jaar in een paar maanden tijd op tafel krijgen, dat is nogal wat. "Dat moet je echt op hoofdlijnen houden en er dan stapsgewijs over doorpraten", zegt De Snoo. "Het kabinet kon uiteindelijk niet zo concreet zijn als de boeren graag hadden gezien. Het was te onzeker om een handtekening onder te zetten."

De onderhandelingen tussen de minister en de betrokken partijen liepen stroef, het overleg duurde zo nu en dan tot diep in de nacht, en een handtekening kwam er dus nooit. "Het was een lange dag, we zijn ook wel moe. We zijn echt verder gekomen, maar we zijn er nog niet", zei Adema half mei na bijna 24 uur van overleg.

Nieuwsuur maakte onderstaande video over het mislukte landbouwakkoord. Hoe nu verder?

Het zou nog weken duren, maar de minister noemde het landbouwakkoord "cruciaal". "Zonder LTO hebben we geen akkoord", zag hij wel. De Snoo: "Eigenlijk had LTO altijd al een hele lastige positie. Zij hadden en hebben te maken met een heel grote en diverse achterban. Een deel daarvan stond er vanaf het begin af aan al heel sceptisch tegenover. Een groot deel van de boeren heeft zoveel wantrouwen tegen de overheid", zegt De Snoo.

Behalve de details van het akkoord was juist ook dat wantrouwen een struikelblok. In de afgelopen jaren is de relatie tussen boer en kabinet behoorlijk achteruitgegaan. Uit een onderzoek van I&O Research in 2021 bleek al dat boeren de overheid volledig de rug hebben toegekeerd.

Niet voor niets

"Het blijft steken in intenties en van intenties kunnen onze boeren niet leven", verklaarde Van der Tak na het opstappen deze week. Zijn de maandenlange onderhandelingen dan voor niks geweest? Toch niet, denkt De Snoo. "Aan tafel zaten partijen die lange tijd niet meer bij elkaar hadden gezeten. Die contacten nu zijn gelegd, en de gesprekken die zijn gevoerd zijn echt niet voor niets geweest."

Volgens haar zijn de gesprekken goed geweest voor het herstel van het vertrouwen. "Dat ze er niet zijn uitgekomen, wil niet zeggen dat het vertrouwen dat is opgebouwd weer helemaal weg is."

Maar nu is het kabinet aan zet. Hoogleraar Termeer: "Het kabinet moet de regie nemen door normen vast te leggen en verder te gaan met de boeren en andere partijen die bereid zijn om door te gaan. Want hoe je het ook wendt of keert, er moet iets gebeuren."

Dat besef is er niet alleen bij het kabinet, maar ook bij de boeren. De Snoo: "Ik zie veel beweging in de sector zelf, boeren zetten stappen en maken keuzes. Ze zijn doordrongen van het feit dat er een duurzaamheidsopgave ligt en dat zij hun strategie moeten aanpassen. Maar ze snakken naar duidelijkheid en een overheid die naast de boeren staat in plaats van tegenover ze, een overheid die richting geeft en faciliteert."