Water als oorlogswapen: dambreuk Oekraïne past in lange traditie

• Robert Chesal

  redacteur Buitenland

De dambreuk die enorme overstromingen veroorzaakt in zuidelijk Oekraïne heeft geen grote gevolgen voor het verloop van de oorlog, zeggen deskundigen. Maar als de Kachovka-dam bij Cherson doelbewust is opgeblazen, past dat in een lange geschiedenis.

Water als oorlogswapen: Willem van Oranje gebruikte het tegen de Spanjaarden in de 16de eeuw, Saddam Hoessein tegen sjiitische rebellen in 1993. In de Tweede Wereldoorlog gebeurde het ook, met wisselend succes.

Maar eerst, Oekraïne. Daar zijn de overstromingen een ramp op de korte en lange termijn, maar voor het verwachte tegenoffensief van het Oekraïense leger zullen ze weinig gevolgen hebben. Dat zegt onderzoeker Michiel Hijmans van Instituut Clingendael.

"Oekraïne was niet van plan om een tegenoffensief vanuit het zuiden te beginnen", zegt hij. "In maart dit jaar wisten ze al dat een aanslag op de dam er mogelijk aan zat te komen." Het Oekraïense tegenoffensief gaat noordoostelijker plaatsvinden en dat was aan beide kanten van het front al lang bekend, volgens Hijmans.

De gevolgen voor de oorlog blijven dus beperkt, maar de ecologische en menselijke gevolgen zijn groot. Historisch kwam dat vaker voor.

Stuiterbom

Een van de bekendste sabotageacties tegen een dam vond plaats op 16 mei 1943. De Duitse Möhnedam zorgde voor de watervoorziening en stroom in een groot deel van de Roervallei. De Duitsers verdedigden de dam met onderwater netten tegen torpedo's en luchtafweer tegen bommenwerpers. Maar de Britse Royal Air Force zette een geheim wapen in: een stuiterbom.

Dat lukte. De dam werd vernield en een groot gebied liep onder water. Maar het was strategisch niet effectief, zegt Erwin van Loo. Hij is plaatsvervangende directeur van het Nederlands Instituut voor Militaire Historie. "Militair-technisch leverde de aanslag weinig op. De Duitsers hebben het gebied snel hersteld en hun productie op gang gehouden. Het is verbazingwekkend hoe weinig de Duitse economische motor heeft geleden." Daarnaast vielen er veel burgerslachtoffers, onder wie dwangarbeiders die in het overstroomde gebied vastzaten.

Twee jaar later, in februari 1945, voerden de Duitsers zelf een relatief succesvolle actie uit. Ze saboteerden de afsluiter van de Roerdaldam waardoor het Amerikaanse 9e leger de Roer niet konden oversteken. Daarmee vertraagden ze Operatie Grenade, het plan om het rivierengebied achter Roermond te bevrijden, met twee weken.

Overigens werd dezelfde rivier waar de Oekraïense dam deze week doorbrak, ook al eerder doelwit van sabotage. In 1941 liet Stalin een waterkrachtcentrale in de Dnjepr, bij Zaporizja, opblazen, nadat de Duitsers de Sovjet-Unie waren binnengevallen. Toen vielen er tienduizenden doden door de overstromingen.

In oorlogstijd is Nederland vaak doelwit geweest van inundatie, het doelbewust onder laten lopen van land. Uit een studie van de Vrije Universiteit blijkt dat in Zuidwest-Nederland bijna een derde van alle overstromingen de afgelopen 500 jaar het gevolg waren van een opzettelijke daad.

Dat gebeurde vaak tijdens de Tweede Wereldoorlog. In 1944 kwam Walcheren blank te staan nadat de geallieerden de dijken bombardeerden. De Duitsers lieten op 17 april 1945, toen de bevrijding al nabij was, de Wieringermeerpolder vollopen. Ruim 8000 mensen moesten vluchten.

Als het gaat om menselijke gevolgen was de overstroming van de Gele Rivier in 1938 een van de extreemste gevallen. Het Chinese nationalistische leger brak de dijken door in de hoop de Japanse opmars te stoppen. De rivier trad daarna 9 jaar lang buiten zijn oevers, wat leidde tot meer dan 800.000 doden. Nog eens vier miljoen mensen moesten een veilig heenkomen zoeken. En de opzet mislukte: de Japanners konden met enige aanpassingen hun offensief voortzetten.

Het opblazen van dammen was destijds geen oorlogsmisdaad. Pas in 1977 werd een protocol toegevoegd aan de Geneefse Conventie tegen oorlogshandelingen die excessief inhumaan, disproportioneel of willekeurig zijn. Daaronder valt het veroorzaken van grote milieuschade die de volksgezondheid en leefbaarheid van een gebied in gevaar brengen.

Volgens dat protocol is het aanvallen van dammen en dijken verboden als dat waarschijnlijk tot grote verliezen gaat leiden onder de burgerbevolking. Zelfs wanneer deze objecten militaire doelen zijn,

Een gebied laten onderstromen is niet de enige manier waarop water als wapen kan worden gebruikt. Vanaf 1990 liet Saddam Hoessein dijken bouwen in zuidelijk Irak, met het doel om de grote moerassen daar droog te leggen. Zijn vijanden, de sjiitische rebellen, gebruikten de moerassen namelijk als uitvalsbasis. Daarmee zijn de moeraslanden blijvend ernstig beschadigd.

Verslaggever Christiaan Paauwe ging mee op een reddingsboot in de overstroomde Oekraïense stad Cherson. Terwijl de evacuaties in volle gang zijn, vallen de Russen de stad aan met granaten: