Koolmees begonnen als topman NS, dit krijgt hij op zijn bord

De dienstregeling van de Nederlandse Spoorwegen verschraalt, nu moeten zelfs kantoormedewerkers bijspringen als assistent-conducteur. Het zijn de uitdagingen waar oud-minister van Sociale Zaken Wouter Koolmees vanaf nu verantwoordelijk voor is, als nieuwe president-directeur van het spoorbedrijf.

Over de problemen bij NS is de laatste maanden al veel gezegd en geschreven. Welke zijn het precies? En zijn de problemen 'typisch NS' of hebben meer bedrijven in Nederland er last van? Een overzicht in vier vragen en antwoorden.

Wat speelt NS nu parten?

Allereerst kampt de vervoerder met een personeelstekort: 2200 posities moeten de komende tijd worden ingevuld. Daarvoor staan nu 1100 vacatures open. Er wordt rekening gehouden met grotere tekorten, want NS-personeel is relatief oud. Veel NS'ers gaan op termijn met pensioen.

De vervoerder moet dus aan de bak, maar een stel goed opgeleide machinisten heb je niet zomaar. "Het gemopper op de NS en klachten over de werkdruk zullen dat werven wel eens in de weg kunnen staan", denkt ov-onderzoeker Wijnand Veeneman (TU Delft).

NS heeft veel last gehad van corona. Het aantal reizigerskilometers halveerde, maar de dienstregeling bleef zoveel mogelijk intact. Beschikbaarheidsvergoedingen die het bedrijf daarvoor kreeg, lopen op 1 januari af. Inmiddels is het aantal mensen dat de trein pakt nog niet op het niveau van voor corona. Het gevolg: minder reizigers met evenveel treinen en dus minder inkomsten.

Dat de spoorwegen onder twee ministeries vallen, helpt niet, zegt Veeneman. De aansturing is vanuit Infrastructuur en Waterstaat, terwijl Financiën de enige aandeelhouder is. "Het kon wel eens voorkomen dat I&W allemaal plannen had voor NS, maar dat Financiën ervoor ging liggen, omdat dat ministerie de schatkist wilde vullen." Die situatie is sinds corona en het bijspringen van de overheid met vergoedingen wel veranderd, ziet hij.

Waren deze problemen niet te verwachten?

De coronapandemie en de grote gevolgen daarvan waren niet direct te voorzien, maar vergrijzing is iets wat een bedrijf redelijk goed kan voorspellen. Had NS niet eerder kunnen voorsorteren op het personeelstekort?

"Het was logisch om dat te doen, maar de mogelijkheden waren erg beperkt", zegt Veeneman. "Er was grote onzekerheid over óf en wanneer de reiziger weer de trein zou pakken, ook omdat het hybride werken een blijvertje is. Tegelijkertijd gaven de ministeries geen garanties en zeiden ze: jullie moeten je eigen broek gaan ophouden. Achteraf is het makkelijk praten."

Is dit typisch NS of typisch Nederlands?

NS is niet het enige bedrijf in Nederland dat met dit soort problemen kampt, zegt Veeneman. "Denk maar aan Schiphol." Ook daar heerst een personeelstekort. Bij veel organisaties blijkt de terugkeer na corona lastig.

De universitair hoofddocent spreekt veel bedrijven die de Nederlandse infrastructuur beheren en hij hoort overal hetzelfde verhaal: te weinig geld, te weinig mensen en een moeizaam herstel van corona. "Voor 2020 was iedereen, van ministeries tot het reizigers, heel tevreden over NS. Nu is dat omgeslagen."

Moet het spoor openbaar worden aanbesteed?

Heeft NS met overvolle wegen en steeds concretere klimaatdoelen dan geen stevige positie? Nee, zegt Veeneman, want er wordt gepraat over een nieuw Europees spoorwegpakket. "Brussel eist dat het kabinet ook andere vervoersbedrijven in overweging neemt, een openbare aanbesteding dus, en dat maakt de toekomst van NS weer onzeker."

De NS heeft het alleenrecht om over het grootste deel van het spoor te rijden, ook wel de 'concessie voor het hoofdrailnetwerk' genoemd. Vorige week werd bekend dat meerdere vervoersbedrijven een kort geding aanspannen om tegen te houden dat de NS in 2025 opnieuw die concessie krijgt. En Brussel ziet hier dus ook wat in.

Wat Veeneman betreft is dat een discussie die moet plaatsvinden, maar wel een die los moet worden gezien van de situatie van NS nu. "De NS heeft het een lange tijd goed gedaan, en aan een deel van de oorzaken kan de NS niet zoveel doen. Als we de aanbesteding opengooien, komt er paniek en wordt het crisis op crisis. Dan zal er nog meer misgaan dan nu."

Op Wouter Koolmees, naar eigen zeggen "grootverbruiker" van de trein, ligt dus veel werk te wachten. Al bij zijn benoeming sprak de Raad van Commissarissen de hoop uit dat hij dingen kan verbeteren; Koolmees werd toen geroemd om zijn "bewezen staat van dienst als bestuurder die zaken voor elkaar krijgt".