Gorbatsjov werd geliefd in het Westen, niet in eigen land

• Dik Verkuil

  redacteur Online

Toen de gisteren overleden Michail Gorbatsjov op 11 maart 1985 door zijn kameraden werd gekozen tot leider van de Sovjet-Unie, was het communistische systeem volkomen vastgelopen. Volgens zijn memoires zei hij die dag tegen zijn vrouw Raisa: "We kunnen zo niet verder leven."

Maar hoe dat te veranderen? In de Sovjet-Unie bestond veel onvrede, maar geen georganiseerde oppositie. De weinige 'dissidenten' waren verbannen of opgesloten in psychiatrische klinieken. Er bestond ook niet zoiets als een burgerlijke maatschappij die los van de staat iets teweeg kon brengen.

De staat en de Communistische Partij waren op alle niveaus samengesmolten. Verandering kon alleen komen van de partij. En gezien de strikte hiërarchie moest Gorbatsjov zelf het initiatief nemen. Hij deed dat, en bracht daarmee ongewild een proces op gang dat in verbijsterend tempo leidde tot het einde van de Koude Oorlog en de Sovjet-Unie.

Gorbatsjov door de jaren heen:

Gorbatsjov werd in 1931 geboren in een dorp in het zuiden van Rusland. Tijdens zijn rechtenstudie werd hij lid van de Communistische Partij, waarna hij zich ontwikkelde tot een echte apparatsjik, een fulltime bestuurder die nooit openlijk kritiek uitte. Hij maakte snel carrière. In 1979 drong hij door tot het Politbureau, het hoogste machtsorgaan van de Sovjet-Unie.

Gorbatsjov was opvallend jong in een gezelschap dat werd gedomineerd door bejaarden. Misschien ook daardoor zagen Kremlin-watchers hem als een hervormer en een man van de toekomst. Toen hij in 1984 Groot-Brittannië bezocht, voerde premier Margaret Thatcher een lang gesprek met hem. Zij was enthousiast: "Dit was een man met wie ik zaken kon doen", zo herinnerde ze zich later.

Algemeen wordt aangenomen dat bijna niemand nog geloofde in de communistische ideologie, maar het heeft er alle schijn van dat Gorbatsjov wel degelijk een overtuigd communist was. Hij was iemand die geloofde dat het systeem zich aan zijn haren uit het moeras omhoog kon trekken.

Glasnost en perestrojka

Het eerste jaar ging Gorbatsjov voorzichtig van start met kleine hervormingen. Dat veranderde nauwelijks iets aan de commando-economie, waarin geen ruimte voor particulier initiatief was.

Gorbatsjov schakelde in 1986 over naar een hogere versnelling na de ramp met de kerncentrale in Tsjernobyl. Die ramp maakte pijnlijk duidelijk hoezeer incompetentie en gebrek aan openheid hand in hand gingen. Gorbatsjov lanceerde twee begrippen voor de veranderingen die volgens hem nodig waren: glasnost (openheid) en perestrojka (hervorming).

Vrijheid

Eind 1986 maakte Gorbatsjov een eind aan het huisarrest en de verbanning van de beroemde dissident en atoomgeleerde Andrej Sacharov. Gorbatsjov belde hem zelf op om te zeggen dat hij uit Gorki mocht terugkeren naar Moskou.

Het jaar daarop werden alle politieke gevangenen vrijgelaten en werd de censuur verlicht. Verboden boeken, zoals Leven en lot van Vasili Grossman, mochten worden uitgegeven. Ook ontstonden voor het eerst onafhankelijke organisaties, zoals verenigingen van nabestaanden van de Stalinterreur.

Verkiezingen

In 1989 ging Gorbatsjov nog verder. Hij organiseerde de eerste min of meer vrije verkiezingen in de geschiedenis van de Sovjet-Unie. Andere partijen waren nog niet toegestaan en de meeste zetels in het Sovjetparlement bleven gereserveerd voor communisten, maar naar sommige zetels mochten onafhankelijke kandidaten meedingen. Het resultaat was schokkend: communistische kandidaten werden weggevaagd.

De verkiezingsstrijd was op de Sovjettelevisie te zien geweest. Sacharov en anderen hadden voor 100 miljoen kijkers Gorbatsjov opgeroepen een eind te maken aan het machtsmonopolie van de Communistische Partij. En Gorbatsjov deed het: begin 1990 nam hij het ongehoorde besluit om de leidende positie van de Communistische Partij uit de grondwet te schrappen.

Ontwapening

Even sensationeel was de ommekeer die Gorbatsjov bereikte in de buitenlandse politiek. Hij was ervan overtuigd dat de Sovjet-Unie de wapenwedloop met de VS niet kon volhouden en dat het enorme militaire apparaat een te zware belasting vormde voor de economie.

Daarom sloot hij in 1987 met president Reagan een akkoord over verwijdering van alle nucleaire middellange afstandsraketten. De plaatsing van deze raketten had vanaf het eind van de jaren zeventig een belangrijke rol gespeeld in de hernieuwde spanningen in de Koude Oorlog en had in West-Europa geleid tot een massale protestbeweging.

De Sinatra-doctrine

Een jaar later trok Gorbatsjov de Sovjettroepen uit Afghanistan terug en maakte hij een eind aan de Brezjnevdoctrine, die bepaalde dat de Sovjet-Unie militair kon ingrijpen om Oost-Europa in het gareel te houden. De Oost-Europese landen mochten voortaan hun eigen beleid volgen. Een Sovjetwoordvoerder zei dat voortaan de Sinatra-doctrine gold, een verwijzing naar het nummer My Way van Frank Sinatra.

In 1989 bleek dat de communistische regimes in Oost-Europa niet zonder Sovjetsteun konden. Ze vielen dat jaar een voor een om. Het hoogtepunt werd op 9 november 1989 bereikt met de val van de Berlijnse Muur, hét symbool van de Koude Oorlog en de communistische onderdrukking. Twee maanden later verklaarden Gorbatsjov en president Bush de Koude Oorlog voor beëindigd.

Nobelprijs, maar ook kritiek

'Gorbi' was in het Westen zeer populair en werd in 1990 beloond met de Nobelprijs voor de Vrede. In eigen land nam zijn populariteit snel af. Hij had de glasnost opgezet om tegenstanders van zijn hervormingen onder druk te zetten. Maar de openheid leidde vanaf 1989 tot de opkomst van critici die vonden dat hij niet ver genoeg ging.

Voor kritiek was ook alle reden. De economische vrijheid was wel vergroot, maar dat kwam voornamelijk ten goede aan speculanten, ritselaars en maffiosi. De productie groeide niet en het loslaten van de prijzen leidde tot prijsstijgingen, waardoor de toch al geringe levensstandaard verder daalde.

Jeltsin

Gorbatsjovs machtigste criticus was Boris Jeltsin, die in 1987 was afgezet als partijchef in Moskou. In 1990 stapte Jeltsin demonstratief uit de Communistische Partij, waarna hij furore maakte als nationalist en anticommunist.

Gorbatsjov hielp zijn tegenstander vervolgens in het zadel doordat hij de Sovjet-Unie op een geheel nieuwe wijze besloot te organiseren, met veel meer zelfstandigheid voor de deelrepublieken. Hijzelf liet zich in 1990 kiezen tot president van de Sovjet-Unie, maar Jeltsin werd president van Rusland.

Nationalisme

Intussen was Gorbatsjov ook overvallen door de opleving van nationalistische gevoelens in de niet-Russische republieken. In 1990 verklaarden Estland, Letland en Litouwen zich onafhankelijk, spoedig gevolgd door Armenië, Azerbeidzjan en Georgië.

Gorbatsjov wist zich hier geen raad mee. In 1990 voerden speciale troepen acties tegen de Baltische staten uit. Nooit is duidelijk geworden of Gorbatsjov erachter zat. In elk geval werden de acties niet doorgezet en konden ze het uiteenvallen van de Sovjet-Unie niet stoppen.

Einde

Het einde voor Gorbatsjov kwam toen hij in augustus 1991 voor zijn jaarlijkse vakantie op de Krim zat en conservatieve communisten een staatsgreep pleegden in Moskou. De coup mislukte jammerlijk, onder meer doordat de samenzweerders waren vergeten Jeltsin te arresteren. Jeltsin klom op een tank voor het parlement en zei tegen de militairen dat hij hun opperbevelhebber was. Verscheidene generaals besloten daarop hun loyaliteit aan de coupplegers op te zeggen en Jeltsin te volgen.

Gorbatsjov mocht terugkeren naar Moskou. Hij bleef president van de Sovjet-Unie, maar dat werd een loze functie doordat Jeltsin samen met de leiders van de andere republieken de Sovjet-Unie simpelweg ophief.

Sociaaldemocraat

Gorbatsjov ontpopte zich na het einde van de Sovjet-Unie tot sociaaldemocraat. Hij deed verscheidene vergeefse pogingen terug te keren in de Russische politiek. Maar in Rusland was hij onverminderd impopulair en bovendien kreeg hij na 2000 van de nieuwe machthebber Poetin geen toestemming voor zijn partijactiviteiten.

Michail Gorbatsjov was populair in het Westen, maar kreeg in eigen land veel kritiek:

In het Westen bleef Gorbatsjov een held, maar Poetin voelde slechts minachting voor de man die het Sovjetrijk ten onder had laten gaan. Volgens Poetin had Gorbatsjov zich in tijden van crisis een zwak leider getoond. Hij had het rijk nooit mogen opgeven en nooit mogen toegeven aan de critici van het systeem. Een dergelijke zwakte kon een leider van Rusland zich niet veroorloven. Poetin zelf zou hier nooit een voorbeeld aan nemen.

De afgelopen jaren kwakkelde Gorbatsjov met zijn gezondheid. Hij overleed gisteren op 91-jarige leeftijd in een ziekenhuis in Moskou.