'Vaarwel Instagram': Russen rouwen om verlies van hun connectie met de wereld

• Iris de Graaf

  Correspondent Rusland

"Lieve volgers, hierbij neem ik afscheid van jullie. Klik op de link naar mijn Telegramkanaal. Volg me daar, laten we de connectie met elkaar niet verliezen, nu we compleet geïsoleerd worden van de wereld".

Instagrammend-Rusland nam dit weekend op deze wijze, of soortgelijke manier afscheid van hun volgers. Vandaag ging het platform namelijk op zwart. Het razend populaire sociale medium - met ruim 60 miljoen Russische gebruikers tussen de 25 en 35 jaar - is vanaf vandaag niet meer te gebruiken zonder een VPN-verbinding, waarmee je je internetverkeer omleidt.

Eerder blokkeerde Rusland de toegang tot Facebook al. Ook werd Twitter beperkt en TikTok kan alleen nog binnen Rusland gebruikt worden met door de staat gecontroleerde content.

Meta als extremistische organisatie?

De blokkade van Instagram volgde na een aankondiging van Instagrams moederbedrijf Meta. Dat zei vorige week dat het online haatzaaien en doodwensen van Russische soldaten in Oekraïne niet ging aanpakken. Het platform zei daarbij "Russophobia" (discriminatie tegen gewone Russen) niet toe te zullen staan. Maar die nuance kwam in Rusland niet aan.

Volgens de Russische mediawaakhond Rozkomnadzor draagt Instagram met het beleid bij aan het verspreiden van "oproepen om gewelddadige acties te plegen tegen Russische burgers, inclusief militair personeel".

De mediawaakhond heeft de rechtbank gevraagd Meta te bestempelen tot 'extremistische organisatie'. Daarmee is alleen al het op je telefoon hebben van de Instagram- of Facebook-app 'illegaal' geworden, ook als je het nog zou kunnen gebruiken met een VPN-verbinding.

'Onze ziel, ons hele leven'

Instagram is enorm populair in Rusland, vooral onder de generatie jonge Russen die hun hele sociale leven, bedrijven en daarmee inkomsten aan het platform hebben opgehangen. De grootste Russische influencers hebben tientallen miljoenen volgers.

Dit weekend werden video's gedeeld van rouwende en huilende Russische Instagrammers, die met de blokkade niet alleen hun hele inkomstenbron verloren zien gaan, maar ook zoals ze het zelf omschrijven: "onze ziel, ons hele leven. De reden waarom we 's ochtends ons bed uitkomen".

Dit zorgde voor een stortvloed aan online kritiek uit het Westen: "Ze maakt zich niet druk om de duizenden doden in Oekraïne, het enige waar ze zich druk om maakt is dat ze nu geen foto's van fancy eten in restaurants meer kan delen". Of: "Open je ogen voor wat er nog meer in de wereld gebeurt op dit moment".

Maar met de blokkade van Instagram en andere sociale media in Rusland is dat precies wat steeds lastiger wordt voor Russen: zien wat er allemaal in de wereld, in Oekraïne, gebeurt.

Want Instagram is in Rusland niet alleen een belangrijk medium voor het delen van selfies en gerechten in restaurantjes, het is een van de weinige 'vensters' naar het Westen die nog openstonden. Werden media voorheen al sterk gecontroleerd, sinds het uitbreken van de oorlog is er vrijwel sprake van een totale controle op de informatiestroom die Russische burgers bereikt.

Onafhankelijke journalistiek geblokkeerd

Het Westen legde Rusland de afgelopen weken zware sancties op, en blokkeerde daarnaast talloze Russische media en informatiekanalen vanwege desinformatie. Door Rusland wordt dit gebruikt om in eigen land als tegenreactie alle westerse communicatiekanalen te verbieden.

Mediawaakhond Roskomnazdor blokkeerde alle overgebleven onafhankelijke journalistieke media in Rusland waaronder de BBC, Deutsche Welle, CNN, Echo Moskvi, Dozjd en dus ook vrijwel alle sociale media.

Daarnaast nam het Russische parlement in noodtempo unaniem een wet aan, die het met maximaal vijftien jaar dwangarbeid in een strafkolonie strafbaar stelt om 'nepinformatie' over de oorlog en het Russische leger te verspreiden. Gebruik van het woord 'oorlog' of 'invasie' valt onder die wet; de aan Russen gedicteerde Kremlin-terminologie is 'speciale militaire operatie'. In een aparte wet werd het eveneens verboden om steun uit te spreken voor sancties tegen Rusland.

De wet is specifiek niet alleen bestemd voor Russische staatsburgers, maar ook voor buitenlanders. Vrijwel direct kwam een exodus van Russische en buitenlandse journalisten op gang. Onder meer CNN, The New York Times en Bloomberg trokken hun verslaggevers terug. Vrijwel alle Russische journalisten en een groot deel van alle buitenlandse correspondenten werken voorlopig vanuit het buitenland. Voor achtergebleven journalisten is het soms op eieren lopen.

Dat alles zorgt ervoor dat de gewone Rus in media-isolatie terechtkomt. Westerse informatie tot je nemen wordt vrijwel onmogelijk én is potentieel gevaarlijk. Praten met buitenlandse journalisten is gevaarlijk, en omgekeerd wordt het voor buitenlandse journalisten steeds moeilijker hun Russische bronnen te beschermen of om nog aan onafhankelijke informatie uit Rusland te komen.

'Isolatie schaadt Oekraïners én Russen'

Verschillende activisten waarschuwen dat de wens om Poetin te isoleren en het Westen te beschermen tegen Russische desinformatie, nu vooral de 'gewone Rus' treft.

Roskomsvodoba, een organisatie die zich inzet voor digitale vrijheid in Rusland, noemt toegang tot internet en diverse bronnen "van levensbelang voor Russen om juiste beslissingen te nemen". In een verklaring schrijft de organisatie dat "dit soort acties niet zullen leiden tot een verbetering van de situatie in Oekraïne, maar zullen wel de mensenrechtensituatie in de Russische Federatie aanzienlijk verslechteren".

Volgens de organisatie schaadt de isolatie "zowel de Russen als de Oekraïners zelf, aangezien alle Russische anti-oorlogsstemmen niet langer worden gehoord en burgers betrouwbare informatie over actuele gebeurtenissen zal worden onthouden".