Desmond Tutu was het geweten van de Zuid-Afrikaanse samenleving

• Petra Steenhoff

  redacteur Online

Desmond Tutu, die nu op 90-jarige leeftijd is overleden, gold als het geweten van de Zuid-Afrikaanse natie. Hij werd wereldwijd geprezen voor zijn vreedzame strijd tegen apartheid, voor rechtvaardigheid en voor de mensenrechten.

Desmond Mpilo Tutu wordt geboren in Klerksdorp, in de buurt van Johannesburg. Het apartheidssysteem ontneemt hem zijn vrijheid; net als andere zwarte mensen is hij tweederangsburger in zijn eigen land. Hij is op zoek naar meer vrijheid en vindt die als hij rond zijn dertigste zijn carrière in de Anglicaanse kerk begint.

In de jaren 70 en 80 is Tutu een van de bekendste en felste tegenstanders van de apartheid. Hij streeft ernaar om zonder geweld een einde te maken aan de witte overheersing. Hij roept op tot burgerlijke ongehoorzaamheid en het stoppen van buitenlandse investeringen in Zuid-Afrika. Maar hij zet nooit bevolkingsgroepen tegen elkaar op. Zijn motivatie is religieus geïnspireerd, niet politiek, zo zegt hij.

Met zijn aanstekelijke lach, zijn gevoel voor humor en zijn zelfspot is hij een inspiratiebron voor velen. Door zijn leidende positie in de kerk is hij voor het witte regime lastig aan te pakken.

Beelden uit het leven van Tutu:

In 1984 krijgt hij de Nobelprijs voor de Vrede uitgereikt. Twee jaar later wordt hij aartsbisschop van Kaapstad, het hoogste ambt binnen de Anglicaanse kerk in Zuid-Afrika. Nooit eerder heeft een lid van de zwarte gemeenschap dat ambt bekleed.

Onder druk van internationale ontwikkelingen ziet het regime uiteindelijk in dat de apartheid niet te handhaven is. ANC-leider Nelson Mandela wordt vrijgelaten en begin jaren 90 wordt de apartheid in Zuid-Afrika officieel afgeschaft.

Regenboognatie

Na de eerste democratische verkiezingen van 1994 vraagt president Mandela aan Desmond Tutu om voorzitter te worden van de Waarheids- en Verzoeningscommissie. Tutu streeft naar gerechtigheid voor de slachtoffers van de apartheid, zonder dat het land uit elkaar valt. De term 'Regenboognatie' dateert uit die tijd en wordt aan hem toegeschreven.

De commissie komt met een rapport waarin de wantoestanden onder het witte regime uitgebreid werden beschreven, maar waarin ook de rol van de zwarte strijdgroepen wordt belicht. Het werk van de commissie krijgt een voorbeeldfunctie voor andere conflictsituaties, waarin bevolkingsgroepen tegenover elkaar staan.

Tutu blijft ook daarna kritisch en stelt wereldwijd onrecht aan de kaak. Hij bekritiseert de Amerikaanse president Bush en de Britse premier Blair vanwege de oorlog in Irak. Ook is hij tegenstander van zijn vroegere geestverwant Robert Mugabe, die zich in Zimbabwe tot dictator heeft ontwikkeld.

In 2011 geeft Tutu aan dat hij zich, vanwege zijn hoge leeftijd, wil terugtrekken uit het openbare leven. In 2012 is hij nog in Den Haag om de Internationale Kindervredesprijs uit te reiken. Hij kan het dan niet laten kritiek te leveren op de dreigende korting op ontwikkelingshulp van het Nederlandse kabinet. Tijdens zijn bezoek wordt hij benoemd tot Commandeur in de Orde van Oranje-Nassau en wordt hij erelid van FC Twente. Een jaar later spreekt hij op een herdenkingsbijeenkomst voor prins Friso.

Minder in openbaar

In 2015 gaat zijn gezondheid achteruit. Hij wordt in twee maanden drie keer in het ziekenhuis opgenomen vanwege een terugkerende infectie. Sinds die tijd treedt hij nog maar zelden in de openbaarheid.

In 2017 doet hij dat nog wel een keer om de betogers aan te moedigen die het vertrek eisen van de toenmalige president Zuma. Een jaar later zegt hij zijn ambassadeurschap van Oxfam Novib op als bekend wordt dat medewerkers van de organisatie mee hebben gedaan aan seksfeesten in Haïti.