Eén winnaar, vier mogelijke coalitiepartijen: hoe gaat het verder in politiek Berlijn?

• Liedeke Morssinkhof

  redacteur Buitenland

Het duurde ditmaal lang, maar om 4.30 uur vanmorgen stond de winnaar van de Duitse verkiezingen dan toch vast: de sociaaldemocratische SPD van Kanzlerkandidat Olaf Scholz. Al in de verkiezingscampagne liet hij weten welke coalitie zijn voorkeur had: eentje met de liberale FDP en de Groenen.

Vanmorgen herhaalde Scholz die voorkeur voor die stoplichtcoalitie nog eens: "De kiezers hebben met hun stem de sociaaldemocraten, de liberalen en de groenen versterkt. Wat mij betreft moeten deze drie dan ook een nieuwe regering vormen."

Ook Armin Laschet, de lijsttrekker van de christendemocratische CDU/CSU, liet vandaag van zich horen. Kort na de eerste prognoses gisteravond liet hij al weten bereid te zijn om als bondskanselier een nieuwe regering te leiden. Hij beschouwde het als "een opdracht" om desnoods vanuit de tweede positie op zoek te gaan naar een meerderheid.

Een dag later, nu zijn partij definitief de tweede van het land is, herhaalde Laschet die woorden, zij het met enige bescheidenheid: van zijn "opdracht" had hij inmiddels een "aanbod" gemaakt. Maar als dat aanbod wordt aangenomen, wil ook Laschet in zee met de FDP en de Groenen: de Jamaica-coalitie van zwart, groen en geel.

'Kingmakers' FDP en Groenen

Dat maakt het formatiespeelveld er niet overzichtelijker op. Want zowel de verkiezingswinnaar als de nummer twee wil nu dus aan het formeren slaan. Dat is iets dat we in Nederland niet kennen: hier wordt een informateur aangewezen door het parlement en die gaat in eerste instantie op zoek naar een meerderheid.

In Duitsland hebben de partijen zelf die opdracht. Het meest logische is dat de partij die de verkiezingen gewonnen heeft daarbij de leiding neemt en iedereen kijkt nu dus ook naar de SPD. Maar het is de nummer twee niet verboden om ondertussen zelf ook een formatiepoging op touw te zetten.

Omdat zowel SPD als CDU/CSU wil samenwerken met de FDP en de Groenen zijn die partijen de komende tijd erg belangrijk. Ze zijn de kingmakers: de partijen die een nieuwe coalitie kunnen maken of breken. Van die positie zijn ze zichzelf ook bewust. Want behalve dat SPD en CDU/CSU graag met ze willen praten, willen ze dat ook met elkaar.

Mogelijk lange formatie

Op sommige punten staan de FDP en de Groenen namelijk ver van elkaar af. Zo hebben ze over het oplossen van de klimaatproblemen en over het heffen van belastingen hele andere ideeën. De oriënterende gesprekken zijn er daarom voor bedoeld om te kijken of dit soort plooien gladgestreken kan worden. Maar ook om te kijken welk gezamenlijk eisenpakket ze kunnen samenstellen zodat ze zo sterk mogelijk staan tegenover SPD of CDU/CSU.

Een formatie tussen drie partijen is in de Duitse landelijke politiek bijzonder. Al tientallen jaren lukt het om met twee partijen een regering te vormen. Nu is dat opeens anders: er zijn twee partijen die de leiding willen nemen bij de formatie, en twee kleinere partijen die voor beide essentieel zijn omdat er anders geen meerderheid te vormen is. Dat kan een lange formatie betekenen.

In de Olifantenronde, de traditionele politieke talkshow met alle lijsttrekkers op de verkiezingsavond, zeiden Olaf Scholz en Armin Laschet gisteravond allebei dat ze voor de Kerst uit willen zijn. Toch sluiten politiek analisten het niet uit dat een demissionaire bondskanselier Angela Merkel begin 2022 de traditionele nieuwjaarstoespraak houdt. Daarmee zou ze op de valreep het record van de langstzittende bondskanselier overnemen van haar partijgenoot en verre voorganger Helmut Kohl.