Executiestop VS betekent niets voor meeste veroordeelden, 'maar verandering gaande'

• Miral de Bruijne

  redacteur Buitenland

In de Verenigde Staten worden op federaal niveau voorlopig geen doodstraffen meer voltrokken. Het is een politiek besluit van president Biden, maar voor zo'n vijftig veroordeelden gaat het om leven of dood. Zij blijven voorlopig in leven. Over hun lot op langere termijn is niets zeker.

Het gaat om mensen die door een federale rechter ter dood zijn veroordeeld. Aan doodstraffen die door deelstaten zijn opgelegd, verandert door Bidens besluit niets. Het overgrote deel van de Amerikaanse terdoodveroordeelden, zo'n 2500, zit in state prisons.

Reden voor de beslissing van de regering is dat bij executies vaak een middel wordt gebruikt dat kan leiden tot een pijnlijke dood. Farmaceuten willen het gif voor de gebruikelijke injecties niet meer leveren. Gedurende het moratorium wil de minister van Justitie onderzoeken of een humanere uitvoering van de straf mogelijk is en of de grondrechten van de veroordeelden niet geschonden worden.

Tussen hoop en vrees

Documentairemaker Jessica Villerius sprak voor haar films met meerdere veroordeelden die wachten op hun executie. "Vaak hebben ze zich al bij hun straf neergelegd", zegt Villerius. "Het maakt niet uit wie ik spreek, ze zeggen allemaal dat het voor hun families het meest belastend is."

Die families balanceren tussen hoop en vrees, legt ze uit. "Aan de ene kant is er altijd hoop op een omslag in de zaak. Aan de andere kant kan er ook altijd een telefoontje komen, dat ze binnen een aantal dagen worden geëxecuteerd."

Villerius sprak met mensen die door rechters van staten zijn veroordeeld. Ze verwacht dat dit federale besluit weinig invloed op hen heeft en denkt dat het staten als Texas niet interesseert wat Washington doet. "Zij zitten daar echt niet met knikkende knieën omdat Joe Biden dit beslist. Zij vinden dat ze dit soort zaken zelf mogen bepalen en doen dat dan ook."

Aantal executies gaat omlaag

Mensenrechtenorganisatie Amnesty International strijdt al jaren tegen de doodstraf. Daar zijn ze dan ook blij met het moratorium.

"Zowel in Amerika als wereldwijd zien we de afgelopen jaren dat de doodstraf steeds minder wordt uitgevoerd", zegt Elke Kuijper van Amnesty. De organisatie publiceert elk jaar een rapport over de doodstraf. "Af en toe zien we uitschieters, ook in de Verenigde Staten, maar de cijfers gaan toch echt omlaag."

Een voorbeeld van zo'n uitschieter is het aantal federale executies in de laatste maanden van de ambtstermijn van president Trump. Voor zijn presidentschap werd de laatste federale executie uitgevoerd in 2003. Het was toen president George W. Bush die daar een beslissing over nam. In zijn hele presidentschap ging het om 3 executies, tegenover 13 in dat van president Trump. Het is niet verrassend dat Biden nu weer besluit tot een stop; Democraten staan meestal negatief tegenover de doodstraf.

In Amerika zijn er nog 27 staten die de doodstraf hebben. Ruim 2500 mensen wachten op voltrekking, waarvan dus zo'n 50 in een federale gevangenis. Vorig jaar werden in vijf staten zeven executies uitgevoerd, het laagste aantal in twintig jaar. Om uiteenlopende redenen zijn in veel staten al jaren geen gevangenen meer geëxecuteerd. Onder meer Californië heeft zelf een moratorium afgekondigd.

"Vaak zitten veroordeelden al jaren in hun cel te wachten", vertelt Kuijper. "En soms wordt de executie dan op het laatste moment toch uitgesteld. Bijvoorbeeld als de zaak is aangevochten."

Dat gebeurde ook in de zaak van Clinton Young, die in Texas al meer dan 18 jaar op voltrekking van zijn vonnis wacht. In 2001 zou de toen 19-jarige Young twee mensen hebben vermoord. Hij heeft altijd ontkend.

In juni 2017 werd besloten dat Young dat jaar op 26 oktober ter dood zou worden gebracht. Op 18 oktober werd de executie opgeschort; nu is die voorlopig zelfs van de baan. Meerdere organisaties hadden zich voor zijn zaak ingezet; ze zijn overtuigd van Youngs onschuld en wijzen op fouten in het onderzoek.

Villerius maakte twee documentaires over Young. Zij sprak hem toen bekend werd dat zijn executie niet door zou gaan. "Het heeft een paar uur geduurd tot hij het geloofde", vertelt ze. "Hij dacht dat hij het volgende jaar niet ging halen, opeens was dat wel zo."

'Zeker verandering gaande'

Dit voorjaar, bijna vier jaar later, zat er weer schot in zijn zaak. Een hoge rechter heeft geadviseerd om het hele proces tegen Young over te doen. Villerius verwacht dat het advies ook wordt overgenomen. "Vaak is hij strijdvaardig en zegt hij de zaak te gaan winnen, maar toch is hij er soms ook cynisch over. Hij heeft weinig vertrouwen in het Texaanse rechtssysteem."

Zoals Young zijn er zo'n 2500 mensen op de verschillende death rows in Amerika. Zij zijn door een staat veroordeeld en vallen dus buiten de regeling die Biden nu heeft afgekondigd. "De rol van de president is in dit geval symbolisch, want in praktijk hebben de rechters en officieren van justitie op lokaal niveau veel meer macht" zegt Villerius. "Maar er is zeker een verandering gaande."