Tjeenk Willink: inhoudelijke formatie kan beginnen, maar nog wel 'ongemak'
"De inhoudelijke formatie kan beginnen." Dat is de voornaamste conclusie van informateur Tjeenk Willink. Hij heeft zijn eindverslag (.pdf) overhandigd aan de voorzitter van de Tweede Kamer en zei daarbij dat er wat hem betreft een nieuwe informateur kan worden benoemd. Die moet zich dan nog niet meteen buigen over de vraag wie met wie wil gaan regeren, maar eerst kijken welke problemen er moeten worden aangepakt.
De informateur ging drie weken geleden aan de slag. Hij voerde gesprekken met alle zeventien fractievoorzitters in de Tweede Kamer en stelt dat "een gevoel van ongemak" daardoor niet is weggenomen. Hij vraagt zich hardop af wat de "uitputtende Kamerdebatten over geschonden vertrouwen in Den Haag" teweegbrengen bij de "kiezers die hun stem uitbrachten in de hoop dat er geregeerd zou worden om snel uit de crisis te raken".
Zijn opdracht was om uit te zoeken of er "voldoende vertrouwen tussen partijen bestaat of weer kan ontstaan om een breed gedragen weg uit de impasse te vinden". Dat is dus het geval, is zijn conclusie. Hij wijst erop dat er de afgelopen weken voldoende bereidheid is ontstaan om met de bestaande bestuurscultuur te breken. En dat is volgens hem een voorwaarde voor de wil om samen de schouders eronder te zetten. Toen de gesprekken drie weken geleden begonnen, was de sfeer nog heel anders, zegt Tjeenk Willink.
Tjeenk Willink heeft daarover een gesprek gehad met VVD-leider Rutte:
De informateur zegt dat de democratische rechtsorde is gebaseerd op "vertrouwen en matiging", maar dat die waarden inmiddels zijn vervangen door "wantrouwen en escalatie". "'Verantwoording vragen' wordt vervangen door 'schuldigen zoeken' en 'van fouten leren' wordt vervangen door 'afrekenen", verklaart hij. Hij wijst erop dat ambtenaren tegenwoordig de schuld krijgen van fouten die gebaseerd zijn op politieke beslissingen en dat ministeriële verantwoordelijkheid steeds meer wordt gezien als "schuldaansprakelijkheid".
In dat licht heeft hij de fractievoorzitters ook de vraag gesteld of ze het nog zien zitten met VVD-leider Rutte. PVV, SP en Bij1 zeiden deelname of steun aan een kabinet onder leiding van de demissionair premier uit te sluiten. Partij voor de Dieren, Denk en BBB zeiden een samenwerking met "de VVD van Mark Rutte" niet geloofwaardig te vinden. "Anderen gaan zover niet", schrijft Tjeenk Willink, "en laten hun oordeel afhangen van de contouren van een te voeren beleid". Dat betekent dat de meeste partijen in de Tweede Kamer Rutte niet uitsluiten als premier.
Er zijn ook partijen die uitgesloten worden of die elkaar uitsluiten:
In zijn eindverslag zegt Tjeenk Willink dat de formatie niet moet beginnen met de vraag wie met wie een kabinet wil vormen. Het moet wat hem betreft eerst gaan over "de problemen die bij voorrang moeten worden aangevat". Hij adviseert om daar in de Tweede Kamer over te debatteren en de nieuwe informateur te laten inventariseren hoe bereikt kan worden dat die worden opgepakt. "Op basis van die debatten kan duidelijk worden welke partijen aan de oplossingen voor de geïnventariseerde problemen willen bijdragen en mogelijk een coalitie willen vormen."
De informateur neemt alvast een voorschot. Het moet in elk geval gaan over het herstelplan voor de economie na de coronacrisis. Dat kan niet wachten tot er een nieuw kabinet is, zegt hij. Daarnaast hebben de fractievoorzitters in hun gesprekken nog andere grote problemen genoemd als de kansenongelijkheid in het onderwijs en tegenstellingen op de arbeidsmarkt. Ook het klimaat, migratie en herstel van de democratische rechtsorde staan hoog de agenda.
De nieuwe informateur moet wat Tjeenk Willink betreft een grote afstand hebben tot de actuele politiek en de politieke partijen en een "breed, sociaal-economisch profiel" hebben. Verder adviseert hij om al in een vroeg stadium van de formatie op zoek te gaan naar de juiste bewindslieden. Zij moeten kennis hebben van het ambtelijk apparaat, goed weten hoe zij met de Tweede Kamer moeten omgaan en veel verstand hebben van de onderwerpen in hun eigen portefeuille.
Therapeutisch debat
Tjeenk Willink begon op 6 april aan zijn klus. In het Kamerdebat over de ''functie elders" voor Omtzigt werd een motie van afkeuring tegen premier (en VVD-leider) Rutte aangenomen. Vervolgens kwamen daar de gelekte notulen van de ministerraad bij. Daaruit bleek dat meerdere partijleiders in het kabinet zich over kritische Kamerleden van de coalitie hadden uitgelaten.
Een 'therapeutische debat', gisteren, over die vertrouwelijke notulen duurde tot diep in de nacht. De aanwezige bewindspersonen maakten verontschuldigingen en uitten goede voornemens. De Kamer nam een reeks voorstellen aan, die moeten leiden tot een nieuwe bestuurscultuur. Dat is iets wat de informateur ook graag wil. De informateur wachtte met zijn eindverslag tot dit debat achter de rug was.
