EU praat weer eens over sancties, maar hebben die zin?
De toekomst van het buitenlandbeleid van de Europese Unie hangt ervan af, zegt EU-buitenlandcoördinator Joseph Borrell. Er moeten sancties tegen Wit-Rusland komen vindt hij, na veronderstelde fraude bij de presidentsverkiezingen. Minister Blok van Buitenlandse Zaken zegt zelfs dat hij "trappelt van ongeduld" om sancties tegen Wit-Rusland in te voeren om te laten zien dat Nederland achter de Wit-Russische oppositie staat.
De EU-staten hopen het vandaag eens te worden over een sanctielijst. Maar wat heeft de Wit-Russische oppositie eigenlijk aan Europese sancties? Zorgen ze voor verandering in Wit-Rusland? Kunnen ze de positie van de Wit-Russische president Loekasjenko aan het wankelen brengen? Het verleden leert dat die kans heel klein is.
"Recente sancties tegen Rusland, Venezuela en Syrië hebben nog weinig zin gehad," zegt hoogleraar Cedric Ryngaert, die zich specialiseerde in sancties. "De groepen die de regimes daar steunden, doen dat nog steeds."
"Het ligt eraan wat je doel is," vertelt Bertjan Verbeek, hoogleraar Internationale Betrekkingen aan de Radboud Universiteit. "Als het doel is het regime te veranderen, dan zijn sancties meestal niet heel effectief."
Apartheid
Dat was ooit anders. De sancties die tot 1994 tegen Zuid-Afrika golden hadden uiteindelijk het gewenste effect: het apartheidsregime werd omver geworpen. Maar dat was wel een ander type maatregel. "Die sancties werden breed gedragen binnen de VN," zegt Verbeek. "Er was veel druk van groeperingen in allerlei landen en bedrijven deden ook mee. Dat verhoogde de druk."
Maar de sancties waar nu over gesproken wordt, hebben een heel ander karakter. De EU wil koste wat kost voorkomen dat de hele Wit-Russische bevolking geraakt wordt, zoals bijvoorbeeld gebeurde met handelssancties tegen Iran. "Er woedt al jaren een debat of er zoiets bestaat als 'slimme sancties'," zegt Verbeek. "Sancties die niet de bevolking raken, maar het regime. Een wapenembargo bijvoorbeeld kan heel effectief zijn en daar hebben gewone burgers geen last van."
Brussel kan nou eenmaal geen tanks of vliegtuigen inzetten.
Zo'n wapenembargo bestaat al tegen Wit-Rusland, maar om de kring rond Loekasjenko harder te raken, wordt nu gekeken naar het bevriezen van banktegoeden binnen de EU voor vertrouwelingen van de president. Die mensen zou ook de toegang tot de EU moeten worden ontzegd.
Probleem daarbij is dat Wit-Rusland niet erg afhankelijk is van de Europese Unie, stelt Ryngaert. "Wat als die mensen helemaal geen banktegoeden in de EU hebben? Of toch al nooit naar Europa reisden? Wit-Russen zijn veel meer gericht op Rusland dan op de EU en daardoor zullen sancties minder effect hebben."
'Internationale paria'
Daar komt nog bij dat maatregelen tegen Wit-Rusland niet breed internationaal gedragen worden. "Dat is de belangrijkste voorwaarde om sancties effectief te maken," zegt Ryngaert. "Sancties onder VN-vlag maken je een internationale paria. Sancties vanuit één land geven de mogelijkheid om uit te wijken naar andere landen waar de sancties niet van kracht zijn."
Nederlandse Europarlementariërs, van links tot rechts, zijn zich bewust van de gebreken van het middel en toch zijn ze vrijwel allemaal voorstander van sancties. "Het is symbolisch wel belangrijk om te laten zien dat je dit soort mensenrechtenschendingen niet accepteert," zegt Kati Piri (PvdA).
"Veel meer kan de EU ook niet doen," volgens Peter van Dalen van de ChristenUnie. "Brussel kan nou eenmaal geen tanks of vliegtuigen inzetten." Bart Groothuis (VVD): "Als je buitenlandbeleid wil voeren, moeten er wel sancties volgen. Doe je dat niet, dan zeg je eigenlijk dat er geen norm is. Met sancties communiceer je de norm."
Waarden uitdragen
Uiteindelijk is het binnenlandse effect van sancties misschien nog wel belangrijker dan het effect in het land dat erdoor getroffen wordt: je laat aan je eigen bevolking zien dat je een buitenlandbeleid voert en niet alles laat gebeuren.
"De Europese Unie is opgericht als een waardengemeenschap," zegt hoogleraar Ryngaert. "Daarmee ben je ook bijna verplicht om die waarden uit te dragen. Wit-Rusland is een rechtstreekse buur van de Europese Unie, grenst aan Polen en Litouwen. Als daar mensenrechten worden geschonden, kun je moeilijk stil blijven."
En wat dat betreft heeft de Europese Unie ook wel wat te verliezen als sancties niet worden doorgevoerd, stelt Bertjan Verbeek van de Radboud Universiteit. "Als je staat voor bepaalde waarden, moet je die wel proberen waar te maken. Als we dat niet doen, lopen we zelf internationaal reputatieschade op, zeker naar landen die wel sancties doorvoeren."
