Vrijwilligers bereid zich met coronavirus te laten besmetten voor vaccinonderzoek

• Rinke van den Brink

  Redacteur gezondheidszorg

Bij de Amerikaanse organisatie 1DaySooner hebben zich ruim 23.000 mensen uit 102 landen gemeld om zich, zodra dat mogelijk is, te laten vaccineren tegen het coronavirus en zich vervolgens ermee te laten besmetten. Volgens De Telegraaf hebben zich ook veertig Nederlanders gemeld.

1DaySooner is een samenwerkingsverband van verschillende Amerikaanse universiteiten met overwegend Amerikaanse farmaceuten. De vrijwilligers en 1DaySooner willen de ontwikkeling van een vaccin versnellen.

De Amerikaanse organisatie claimt dat er wereldwijd 7000 mensenlevens gered worden als er één dag eerder een vaccin is. Een week eerder zou 55.000 mensenlevens sparen, een maand eerder 220.000.

Maar ook met vrijwilligers die zich voor het wetenschappelijk onderzoek willens en wetens laten besmetten met het coronavirus, blijft vaccinontwikkeling een langdurig proces.

Dit komt er normaal gesproken kijken bij het op de markt brengen van een vaccin:

"Normaal kost het een jaar tot achttien maanden om een virusstam te maken voor zo'n onderzoek", zegt Hanneke Schuitemaker, hoofd virale vaccins bij Janssen Pharmaceuticals in Leiden. "Je moet een verzwakte stam maken, helemaal steriel, en uitzoeken hoeveel je moet toedienen, want mensen moeten er wel ziek van kunnen worden."

Na zo'n human challenge trial waarbij gezonde mensen zich vrijwillig laten besmetten is een traditioneel 'fase drie onderzoek' nodig waarbij grote groepen mensen in een gebied waar het virus rondgaat gevaccineerd worden en anderen niet. "Zo is het tot nu toe in ieder geval altijd gegaan", zegt Schuitemaker.

Dat onderzoek is nodig om de precieze werkzaamheid van een vaccin te bepalen. "Bij zo'n human challenge trial kun je meestal niet aantonen dat het vaccin ook werkt tegen de ernstigste vormen van de ziekte, in dit geval in de longen. Je vindt dat het werkt in de neus en dan is het logisch dat het in de longen ook enige bescherming biedt, maar dat weet je niet zeker."

Ethische kanttekeningen

Schuitemaker benadrukt dat inzet van gezonde vrijwilligers die zich laten besmetten normaal pas overwogen wordt als er een behandeling is voor mensen die onverhoopt toch erg ziek worden. "Janssen overweegt om zo'n onderzoek te gaan doen, maar vanwege de lange voorbereidingstijd hoeven we de beslissing pas over acht maanden te nemen. Hopelijk is er dan een medicijn beschikbaar of een antilichaam waarmee je patiënten kunt behandelen."

Het initiatief 1DaySooner lijkt ook bereid proefkonijnen in te zetten, zonder dat er een behandeling beschikbaar is. Deelnemers verblijven wel in een gecontroleerde omgeving, worden nauwlettend in de gaten gehouden en krijgen bij ziekte alle behandelingen die voorhanden zijn.

Een van de mensen die graag dat risico neemt, is de in Canada woonachtige Nederlander Andrew Dasselaar. Hij is 44, fit en heeft geen partner of kinderen. "Ik zie andere mensen om mij heen ook risico's nemen", zegt hij. "Mijn zus, arts, werd ook overgeplaatst naar de intensive care, hoewel dat haar vak niet is. Andere cruciale beroepen, zoals vakkenvullers, nemen ook meer risico om de samenleving draaiende te houden. Op deze manier wil ik wat doen."

Ethici hebben bedenkingen bij deze methode. "Zijn we bereid om principes die we sinds de Tweede Wereldoorlog hebben opgebouwd nu te laten varen? Ik kan me dat niet voorstellen", zegt Rieke van der Graaf, medisch-ethicus aan het UMC Utrecht. "De geschiedenis kent veel voorbeelden van dingen die in de tijdsgeest een goed idee leken, maar dat achteraf niet waren."

Opofferen

Van der Graaf noemt het voorbeeld van de Willowbrook State School in New York. In die instelling voor mensen met een verstandelijke beperking besmetten artsen vanaf halverwege de jaren 50 jonge mentaal geretardeerde patiënten met hepatitis A. Ouders gaven weliswaar geïnformeerde toestemming, maar hadden weinig andere mogelijkheden om hun kinderen te laten opnemen.

De artsen verdedigden hun experiment met het argument dat het hepatitisvirus alom aanwezig was in de instelling. Maar de experimenten gelden nu als een zwarte bladzijde uit de Amerikaanse medische geschiedenis.

In Van der Graafs ogen moeten we ervoor waken dat we mensen louter als middel voor wetenschappelijke doelen gebruiken. "Ook in een pandemie moeten we ethische standaarden hoog houden. Niet alles is dan ineens geoorloofd", zegt ze.

"Zo lang er onvoldoende bekend is over de risico's, ook bij gezonde jonge volwassenen, moeten we het niet doen. Op dit moment vind ik het een no-go. Er is geen behandeling beschikbaar voor als mensen toch heel erg ziek worden."

Toegankelijkheid

Van der Graafs collega Annelien Bredenoord is het daarmee eens. "Als je geen behandeling hebt, betwijfel ik of de afweging van het risico tegenover de eventuele baten acceptabel is. De risico's voor individuele vrijwilligers voor zo'n onderzoek moeten opwegen tegen wat het oplevert. En hoeveel dat misschien ook is, er is een morele ondergrens aan risico's die je met individuen mag nemen. Zeker als er alternatieve onderzoeksopzetten zijn. Dat staat in de Nederlandse wet en alle internationale ethische codes."

Bredenoord snijdt ook nog een andere ethische kwestie aan. "Welke voordelen zijn er voor het bedrijf dat het eerst een vaccin ontwikkelt? Welke voor het land waar dat gebeurt? Is erover nagedacht hoe een vaccin dat er op deze manier komt voor iedereen toegankelijk wordt?"