Wie krijgen straks het corona-vaccin? De onderhandelingen zijn aan de gang

• Heleen D'Haens

  redacteur Buitenland

Van Amerika tot Duitsland, China en ook Nederland: wereldwijd wordt in meer dan 120 laboratoria gezocht naar een vaccin tegen covid-19. Sommige experts verwachten dat het vaccin nog dit jaar gevonden wordt, volgens anderen kan het veel langer duren.

Maar wanneer het ook zover is, de grote vraag is: welke mensen krijgen het vaccin straks als eerste toegediend? En hoe wordt het verdeeld onder de landen? Het diplomatieke getouwtrek over die vraag is volop aan de gang.

Spanning loopt op

"Het grote dilemma voor regeringen is: kiezen we voor gelijkheid, of voor zelfbehoud?", zegt vaccin-expert David Salisbury aan de telefoon. De Britse hoogleraar adviseerde lange tijd de Wereldgezondheidsorganisatie over vaccins en immuniteit, en heeft veel ervaring met diplomatieke onderhandelingen over geneesmiddelen.

De belangrijkste vraag volgens hem is dus: wordt de productie straks eerlijk verdeeld over landen, zodat die eerst alle kwetsbare personen kunnen vaccineren? Of gaat het land per land, en trekt de hoogste bieder aan het langste eind?

Dat de spanning internationaal oploopt, bleek deze week na een rel rond het Franse farmabedrijf Sanofi. De CEO van dat bedrijf zei dat, als hun vaccin succesvol zou blijken, de VS de grootste vooruitbestelling zou mogen plaatsen. "De Amerikaanse regering heeft het risico genomen om te investeren", zo rechtvaardigde hij dat. Het aanbod ging overigens donderdag weer van tafel, nadat zelfs de Franse president zich er boos over had gemaakt.

EU wil gelijke verdeling

"Dat een land eerst zijn eigen inwoners zou vaccineren, voordat andere landen aan de beurt komen, is een worstcasescenario", vindt Ilona Kickbusch. Als volksgezondheidsexpert adviseerde zij over een donorconferentie die de Europese Commissie vorige week organiseerde. Daarin zegden landen en organisaties, waaronder ook Nederland, in totaal 7,4 miljard euro toe, met onder meer als doel om een eventuele behandeling of vaccin tegen covid-19 wereldwijd eerlijk te verspreiden.

Maar al tijdens de conferentie bleek dat die ambitie, tenminste gedeeltelijk, buiten de politieke realiteit is gerekend. Zo stelde China een relatief klein bedrag beschikbaar, en liet de Amerikaanse regering zelfs helemaal niet van zich horen. President Trump maakt er geen geheim van eerst de Amerikaanse bevolking te willen vaccineren, voordat hij vaccins aan andere landen gunt.

Nog veel onzekerheid

"Veel hangt dus af van waar het vaccin ontdekt wordt", zegt Kickbusch: "door welk bedrijf, in welk land?" Bedrijven kunnen zelf bepalen welke prijs ze vragen voor een vaccin. Bovendien geldt in veel landen wetgeving die bepaalt dat de eigen bevolking als eerste recht heeft op een vaccin dat er ontdekt wordt. Bedrijven kunnen daar niet zomaar omheen.

De Nederlandse regering werkt voor het veiligstellen van vaccins samen in Europees verband, maar sluit niet uit dat daarnaast ook op eigen gelegenheid wordt onderhandeld met bedrijven, zegt een woordvoerder van het ministerie van VWS. Wel maakte ons land 50 miljoen euro over naar Cepi, een internationale organisatie die onderzoek naar vaccins stimuleert en streeft naar een eerlijke verdeling ervan.

Waarom duurt het zo lang tot er een vaccin op de markt komt tegen het coronavirus? Bekijk hier alle stappen van het onderzoek naar een kandidaat-vaccin:

Het is mogelijk om, nog voordat het vaccin er echt is, goede afspraken te maken, denkt Ilona Kickbusch. "In 2011 zijn bijvoorbeeld wereldwijd afspraken gemaakt over de verdeling van het griepvaccin. We moeten nu uitzoeken of we die afspraken ook in deze context kunnen toepassen."

Toch zijn deze onderhandelingen veel moeilijker, merkt ze, omdat er zulke grotere politieke belangen meespelen. "Nooit eerder had een eventueel vaccin zo'n gigantisch effect op de samenleving."

Een positief scenario zou volgens de hoogleraar zijn als er een regeling komt die winst oplevert voor het bedrijf dat een werkend vaccin ontwikkelt, maar die ook al vanaf het begin een eerlijke verspreiding garandeert.

Beperkte productiecapaciteit

Vaccin-expert Salisbury denkt vooral dat de productiecapaciteit een probleem wordt. "Wie denkt dat je op een braakliggend terrein een fabriek kan bouwen waar je zes maanden later vaccins kan produceren, heeft het mis," zegt hij. "De productie van een eventueel vaccin zal altijd beperkt zijn. Hoe meer landen er aanspraak op willen maken, hoe kleiner de hoeveelheid is die ze kunnen krijgen."

Salisbury verwacht ook dat, wanneer het er echt om spant, leiders toch geneigd zullen zijn hun eigen bevolking eerst te voorzien, zelfs als dat ten koste gaat van armere landen. "Hoe vertel je aan je bevolking dat je maar half zoveel vaccins hebt aangekocht als je had gewild, zodat de andere helft naar andere landen kon gaan? Als je wil dat mensen straks nog op je stemmen, is dat geen goede boodschap."

Geen keuze

Toch blijven internationale organisaties als de WHO volop inzetten op internationale samenwerking, zegt Ilona Kickbusch. "Wie dit werk doet, moet beginnen vanuit het idee dat we willen samenwerken", betoogt ze. "Dat is ontzettend moeilijk en frustrerend. Maar er is geen keuze. Als we opgeven, stevenen we echt af op een echt worstcasescenario."