UWV neemt fraudeopsporing onder de loep na privacyrechtszaak
Het UWV onderzoekt of de systemen die het gebruikt voor fraudeopsporing juridisch houdbaar zijn. Dat bevestigt de organisatie aan de NOS.
Aanleiding voor het onderzoek is een besluit van de rechter om een ander fraudesysteem van de overheid te verbieden. "We toetsen momenteel of de uitspraak juridische consequenties heeft voor de werkwijze van het UWV", laat een woordvoerder weten.
Risicoanalyse
De uitkeringsverstrekker gebruikt risico-analyses om fraudeurs op te sporen. Het UWV doet dat sinds ophef over grootschalige WW-fraude, die in 2018 door onderzoek van Nieuwsuur aan het licht kwam.
Het gaat om onder anderen ontvangers van uitkeringen die in het buitenland verblijven terwijl dat niet mag. Verder gebruikt het UWV de analyses om ontvangers op te sporen die niet genoeg doen om aan het werk te komen. Ook worden ermee aanvragers van een uitkering aangewezen die zelf schuld aan hun werkloosheid en dus geen recht op een uitkering hebben.
Streep
Fraudebestrijding door de overheid ligt onder een vergrootglas sinds de rechter een streep zette door het omstreden Systeem Risico-indicatie (SyRI). Daarmee konden gemeenten informatie aan elkaar knopen om bijstandsfraude op te sporen.
Volgens de rechter maakte de overheid met dat programma echter een te grote inbreuk op het privéleven van burgers. De wetgeving was onvoldoende controleerbaar, transparant en inzichtelijk, oordeelde hij.
Het UWV stelt dat zijn fraudebestrijding minder vergaand is dan SyRI, omdat het om data van het UWV zelf gaat. Bij SyRI werden data van meerdere organisaties gecombineerd.
"We vergelijken informatie die een aanvrager van een uitkering ons geeft om een risicoscore te bepalen", zegt de woordvoerder. Vervolgens moet een medewerker van het UWV bepalen of er bijvoorbeeld een uitkering wordt ingetrokken of geweigerd; dat doet het fraudesysteem dus niet zelf.
Critici wijzen er echter al langer op dat dit soort analyses gevoelig is voor discriminatie, doordat data uit het verleden in een algoritme worden gestopt. Vaak zit daarin een vooringenomenheid. Bovendien blijken mensen het lastig te vinden om af te wijken van een advies of oordeel dat door een computerprogramma wordt gegeven, waardoor ze er sneller in meegaan.
Lijken in de kast
ICT-hoogleraar Frederik Zuiderveen Borgesius noemt het positief dat het UWV zijn fraudebestrijding onder de loep neemt. "Fraudebestrijding is belangrijk, maar geen carte blanche om van alles maar te doen", zegt hij. "Je moet transparant zijn over wat voor data je gebruikt en wat je met die gegevens doet."
De ICT-jurist sluit niet uit dat er meer overheidsorganisaties zijn met 'lijken in de kast'. "Er is toch vaak de roep om strengere controles", zegt hij. Maar daarbij is niet altijd evenveel aandacht voor de privacy, tekent hij aan.
Onlangs kwam de Belastingdienst in het nieuws toen die organisatie een zwarte lijst met mogelijke fraudeurs bleek bij te houden. De Autoriteit Persoonsgegevens is een onderzoek begonnen.
Aanmodderen
Ronald Huissen, een van de initiatiefnemers van de SyRI-rechtszaak, is niet verbaasd dat het UWV zijn fraudebestrijding onder de loep neemt. "We horen over meer instanties dat ze intern kijken of ze de boel nu moeten aanpassen", zegt Huissen.
Huissen en zijn mede-aanklagers onderzoeken nu welke andere overheidsorganisaties mogelijk de wet overtreden en dus een rechtszaak aan hun broek kunnen krijgen. "De afgelopen tien jaar zijn veel overheden gaan aanmodderen met data-analyses, ook op gemeentelijk niveau", zegt Huissen. "Vaak ook zonder dat de gemeenteraad daarvan op de hoogte was."
Zo bleek eerder uit onderzoek van de NOS dat overheden voorspellende algoritmes gebruiken om fraude en criminaliteit op te sporen, maar ook om in te schatten wat voor zorg iemand nodig heeft en of een leerling voortijdig zijn school verlaat.
"Er is een tendens om zo veel mogelijk te weten te komen van mensen", zegt Huissen. "Maar als burger moet je weten wat overheden van je verzamelen en wat ze met die data doen. En de politiek moet dat weer controleren. Parlementariërs en gemeenteraadsleden snappen te weinig van de materie om dat goed te doen."