'Voor het eerst foto opgedoken van Jodenvervolging buiten Amsterdam'

Bij archiefonderzoek door Historisch Centrum Overijssel (HCO) is een bijzondere foto ontdekt uit de Tweede Wereldoorlog. Het gaat om een afbeelding in Zwolle waarop Joodse vrouwen en kinderen te zien zijn die door de bezetter worden afgevoerd.

Voor zover bekend zijn er verder geen foto's van de deportatie van Joden in dorpen en steden buiten Amsterdam, zegt René Kok van het NIOD, het Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies. Er is wel een filmpje van een deportatie in Leeuwarden.

Een medewerker van het informatiecentrum vond de foto vorige week tijdens het doorbladeren van een particuliere collectie. Het HCO, dat jaren geleden ontstond uit het voormalige gemeentearchief van Zwolle en het rijksarchief van Overijssel, had er eerder de rechten over gekregen.

De medewerker, Paul Harmens, vond het direct een vreemde foto, zegt hij tegen RTV Oost. "Mijn oog viel op enkele politieagenten die een groep mensen lijken te begeleiden. Ook lijkt de foto in het geheim vanuit een huis te zijn gemaakt, omdat je nog een deel van een gordijn of vensterbank in beeld ziet."

Op de foto staat de voormalige Keersluisbrug, die later is gedempt, zegt Harmens. Dat is in de buurt van waar nu parkeerdek Emmawijk ligt. Op de afbeelding staan verder wat groepjes mensen die in een mistig Zwolle een brug oversteken.

Om beter te zien wat er op de foto gebeurt, heeft Harmens het beeld laten uitvergroten. "En dan zie je vooral vrouwen en kinderen. En je ziet ook witte vlekjes op de jassen van de mensen, wat duidt op het dragen van een gele davidster."

De vrouwen en kinderen worden voorgegaan door drie mannen die een kar met bagage voortduwen. Drie Nederlandse politiemannen begeleiden het gezelschap, terwijl omstanders toekijken. Zeer waarschijnlijk waren ze op weg naar het gymnasium, waar ze werden vastgehouden voordat ze op de trein naar Westerbork gingen.

Uniek

Kok van het NIOD noemt het beeld uniek. "Het is heel duidelijk wat hier gebeurt. In deze fase werden Joden massaal weggevoerd. Dit is de eerste foto van buiten Amsterdam", zegt hij. "Je ziet geen Duitser op die foto. Je ziet dat de politie de mensen ophaalde en wegbracht. Omstanders lieten het gebeuren, maar die wisten niet wat hen in en na Westerbork te wachten stond."

Het NIOD maakte eerder het boek De Jodenvervolging in foto's. Alle deportatie-afbeeldingen die daar in staan, zijn gemaakt in Amsterdam.

Historicus Jaap Hagedoorn zegt dat de foto in Zwolle is gemaakt op 2 oktober 1942. "Want er is vanuit Zwolle op 3 oktober 1942 een grote deportatie geweest van Joodse vrouwen en kinderen naar Kamp Westerbork. Deze mensen zijn eind september hiervoor opgeroepen met de boodschap dat ze herenigd zouden worden met hun mannen, broers en vaders die al eerder in werkkampen terechtgekomen waren."

Hagedoorn wijst erop dat het al voor de oorlog heel normaal was dat mensen die werkloos waren geworden naar een werkkamp werden gestuurd. "En veel Joden waren werkloos omdat ze veel beroepen niet meer mochten uitoefenen. Dus iedereen vond het vrij normaal dat veel Joodse mensen naar een werkkamp gestuurd werden. De hereniging met hun geliefden kwam dan op dat moment ook waarschijnlijk over als iets om blij over te zijn."

Maar de vrouwen en kinderen gingen helemaal niet naar hun familieleden toe. Miljoenen Joden kwamen uiteindelijk terecht in vernietigingskampen. "De vrouwen en kinderen op deze foto lopen dus letterlijk hun dood tegemoet", zegt Hagedoorn. "Zo misselijkmakend was het plan dat hier wordt uitgevoerd."

Dankbaar

De foto is vermoedelijk gemaakt door de Zwolse beroepsfotograaf Jan Anthonie Eelsingh. Waarschijnlijk wist ook hij niet wat er echt aan de hand was, maar "kennelijk heeft hij de beweging van tientallen mensen vanuit de stad gezien en de behoefte gevoeld om dit moment vast te leggen", zegt Hagedoorn. "Hij heeft daarmee een historisch moment vastgelegd en we zijn hem dankbaar, want ook vanuit landelijk perspectief is dit een unieke foto."

Dat er tot nu toe alleen foto's opdoken van deportaties in Amsterdam komt volgens Kok onder meer doordat daar veel persfotografen zaten. Veel goede vakfotografen woonden er ook.