Robert Mugabe: van geliefde vrijheidsstrijder tot verguisde dictator

• Esther Bootsma en Petra Steenhoff

Het is nu nauwelijks meer voor te stellen, maar Robert Mugabe was begin jaren 80 nog alom gerespecteerd en bewonderd als Zimbabwaans leider. Mugabe is op 95-jarige leeftijd overleden, zo werd vanochtend bekend.

Vlak nadat hij aan de macht is gekomen, wordt Mugabe zelfs vergeleken met Nelson Mandela; een zwarte leider die zijn hand verzoenend uitsteekt naar de blanken. Sommigen noemen hem zelfs een kanshebber voor de Nobelprijs voor de Vrede.

De blanken in zijn land, voorheen de Britse kolonie Rhodesië, halen opgelucht adem. Ze zijn aanvankelijk bang voor de marxistische guerrillaleider en vrezen bijltjesdag. Maar Mugabe blijkt een pragmaticus die de blanken helemaal niet wil verjagen.

"Laten we het verleden vergeten. Ook al was je gisteren mijn vijand, vandaag ben je mijn vriend", zegt Mugabe in zijn eerste tv-toespraak na de onafhankelijkheid in 1980. Dat imago kantelt volledig in de loop der jaren.

De jonge Robert Gabriël Mugabe wordt op een jezuïetenschool opgeleid tot leraar en geeft daarna een paar jaar les in Ghana. Terug in Rhodesië is hij een van de oprichters van verzetsbeweging ZANU. In 1964 wordt hij gearresteerd.

Na tien jaar gevangenschap groeit hij uit tot leider van de guerrillastrijders. Vanuit buurlanden voeren ze oorlog tegen het blanke minderheidsbewind van president Ian Smith.

Na de onafhankelijkheid wordt Mugabe eerst premier en later president. Al gauw wordt duidelijk dat hij geen politieke rivalen duldt. Hij zet zijn vroegere strijdmakker Joshua Nkomo uit de regering en stuurt zijn beruchte Vijfde Brigade af op diens aanhangers. Zeker 20.000 mensen worden vermoord.

Eind jaren 90 beginnen de Zimbabwanen te morren. Het gaat slechter met de economie en de inflatie en werkloosheid nemen toe. Ook zijn ze boos omdat Mugabe het leger naar een geldverslindende oorlog in Congo stuurt. Er komen stakingen en er ontstaat een serieuze oppositiepartij: de Movement for Democratic Change (MDC) van oud-vakbondsleider Morgan Tsvangirai.

Het is een omslagpunt. Om zijn macht te behouden, grijpt Mugabe terug naar de heldenstatus waarmee hij aan die macht kwam: de verlosser die de zwarten bevrijdde. Hij beschuldigt de oppositie ervan marionetten te zijn van Britse imperialisten. Tony Blair noemt hij een homo, zijn favoriete scheldwoord.

Dramatischer is zijn aankondiging dat hij duizenden blanke boeren gaat onteigenen, zonder compensatie. Oorlogsveteranen die met geweld boerderijen bezetten en zelfs een paar boeren vermoorden, mogen van Mugabe hun gang gaan.

Kijk hier hoe Mugabe zich van verzoener tot dictator ontpopte:

Hand boven het hoofd

Cruciaal is een referendum in 2000 over een grondwetswijziging. De meeste Zimbabwanen stemmen tegen, tot afgrijzen van Mugabe. Media worden gemuilkorfd, oppositieleden in elkaar geslagen. De economie stort volledig in, de inflatie loopt op tot 100.000 procent per jaar, mensen sterven de hongerdood.

Westerse sancties krijgen Mugabe niet op de knieën. Bovendien houden Zuid-Afrika en veel andere Afrikaanse leiders hem lang de hand boven het hoofd. Ze blijven loyaal aan hun vroegere mede-verzetsstrijder, die altijd onderdak bood aan ANC-strijders.

Toch moet het in 2008 zelfs Mugabe duidelijk zijn dat hij de steun van zijn eigen volk kwijt is. Bij de presidentsverkiezingen wint oppositieleider Tsvangirai de eerste ronde. Mugabe gaat over tot nog zwaarder geweld en intimidatie, waarna de oppositieleider besluit zich terug te trekken uit de race.

Ondanks fikse internationale kritiek, ditmaal zélfs uit buurlanden, begint Mugabe aan zijn zesde termijn als president. Onder grote druk zet hij met een grimmig gezicht zijn handtekening onder de vorming van een regering van nationale eenheid. Tsvangirai wordt premier in een ongemakkelijke coalitie die nauwelijks tot daden komt.

Terwijl zijn aanzien verder afkalft, is hij bezig zijn opvolging te regelen. Hij wil dat de 41 jaar jongere Grace, inmiddels zijn vrouw, hem opvolgt. Zij krijgt vanwege zijn zwakke gezondheid en hoge leeftijd steeds meer invloed op de Zimbabwaanse politiek. Maar 'Gucci Grace', een bijnaam die ze krijgt vanwege haar extravagante uitgaven in winkels in Parijs, is niet geliefd bij veel Zimbabwanen en militairen.

In 2017 nam correspondent Bram Vermeulen een kijkje bij de villa van de toen net afgetreden Robert Mugabe:

De Mugabe's overspelen uiteindelijk hun hand als Grace november 2017 persoonlijk erop aandringt dat de gedoodverfde opvolger van Mugabe, vicepresident Emmerson Mnangagwa, wordt ontslagen. Het leger pikt diens ontslag niet en grijpt in. Mugabe wordt onder huisarrest geplaatst en gedwongen af te treden, ten gunste van Mnangagwa.

De cel blijft hem bespaard dankzij een immuniteitsregeling. Morrend blijft hij de politiek van Mnangagwa volgen, maar zijn rol is uitgespeeld. Hij had de geschiedenis in kunnen gaan als een van de grootste helden van Afrika, maar werd uiteindelijk een van de ergste dictators.