MH17-zaak: kan grootste Nederlandse strafproces ooit zonder verdediging?

• Ben Meindertsma en Remco Andringa

  redacteuren Binnenland

De rechtszaak tegen de MH17-verdachten lijkt nu al het grootste en meest beladen Nederlandse strafproces ooit. Daar zijn deskundigen het over eens. Maar is het een geloofwaardig proces zonder verdachten of zelfs advocaten? Daar wordt verschillend over gedacht.

Nooit eerder is een rechtszaak met zo'n internationale uitstraling in een Nederlandse rechtbank gevoerd. Zelfs de wet moest worden aangepast voor het MH17-proces. Het is mogelijk gemaakt om delen van de strafzaak in het Engels te behandelen. En bij hoge uitzondering mogen verdachten de zaak 'bijwonen' via een videoverbinding met het buitenland.

De rechtbank verwacht een enorme toeloop van nabestaanden, binnen- en buitenlandse media en andere belangstellenden en gaat daarom het proces live uitzenden. Ook wordt er speciaal voor de rechtszaak een perscentrum gebouwd.

Politieke geladenheid

"In Nederland is dit een unieke zaak. Wij hebben nooit zoiets meegemaakt", zegt advocaat Karlijn van der Voort. Ze heeft veel ervaring met internationale rechtszaken en stond verdachten bij voor het Joegoslavië- en Rwandatribunaal.

Volgens Van der Voort maakt vooral de politieke geladenheid het proces uitzonderlijk. Het internationale onderzoeksteam JIT denkt dat het Russische leger en zelfs een hoge functionaris in het Kremlin betrokken waren bij het leveren van de Buk-raket waarmee MH17 is neergehaald.

Maar vandaag ontkende de Russische president Poetin opnieuw dat zijn land betrokken was. Daarnaast uitte de premier van Maleisië kritiek op het onderzoek.

De politieke gevoeligheid maakt het extra belangrijk dat er ruimte is voor de verdediging van de Russen, stelt Van der Voort. Ze verwacht niet dat de verdachten zelf komen opdagen of een advocaat zullen sturen. "Als ze dat wel doen, erkennen ze de legitimiteit van de rechtbank." Twee van de vier verdachten hebben al laten weten niet van plan te zijn naar de rechtszaak te komen.

Toch kan internationaal strafrechtdeskundige Marieke de Hoon van de Vrije Universiteit zich voorstellen dat ze juist wél advocaten zullen sturen. "Dan kun je er echt een showproces van maken. De rechtbank wraken, steeds weer vertragen en steeds opnieuw ten overstaan van de hele wereld vertellen hoe oneerlijk je wordt behandeld."

Een leeg proces

Maar wat gebeurt er als zich geen advocaten melden namens de verdachten? Valt er een eerlijk proces te voeren, als de rechtbank maar één kant van het verhaal te horen krijgt, namelijk die van het JIT? Ja, zegt De Hoon. "Volgens het Europees Hof voor de Rechten van de Mens hoeft een verdachte er niet per se bij te zijn."

Een rechtszaak zonder verdachten en zonder verdediging komt vaker voor, vertelt rechter Marije Knijff namens de rechtbank in Den Haag. "Dan gaan de rechters na of de verdachte wist of had kunnen weten van zijn proces. Als dat zo is, kan het doorgaan zonder inbreng van de verdachte en zonder advocaat." De zaak wordt dan bij verstek behandeld.

"Bovendien moeten in Nederland zowel het Openbaar Ministerie als de rechter het verdedigingsbelang meewegen en ook alternatieve scenario's onderzoeken", zegt De Hoon. Het JIT en de rechter zullen dus ook kijken naar ontlastend bewijs, zegt ze, ook als er geen verdachte of advocaat in de zaal zit.

"Een proces van deze omvang, met dit soort ernstige beschuldigingen, zou je eigenlijk niet bij verstek mogen voeren", zei advocaat en hoogleraar Geert-Jan Knoops gisteren. Daarvoor zijn de belangen en gevolgen voor verdachten en nabestaanden te groot, vond hij.

Advocaat Van der Voort is het daarmee eens. "Zonder verdediging ben je zo klaar en wordt het een leeg proces. Ik kan me niet voorstellen dat het Openbaar Ministerie dat graag wil."

'Vriend van de rechtbank'

Bij internationale rechtbanken worden soms advocaten toegewezen aan verdachten. Dat gebeurde bijvoorbeeld in de zaak tegen de voormalige Joegoslavische president Milosevic bij het Joegoslaviëtribunaal. Zelf wilde hij geen verdediging, maar de rechters benoemden drie ervaren advocaten tot amicus curiae, 'vriend van de rechtbank'.

"Dat is iemand die een opinie kan geven vanuit het standpunt van een verdachte", zegt rechter Knijff. "We kennen zoiets alleen van tribunalen, maar niet in het strafrecht." Toch laat ze de optie open. "Of zoiets in het MH17-proces aan de orde kan zijn, is aan de rechters in deze zaak."

Namens de Haagse rechtbank zegt Knijff af te wachten wie er verschijnt op 9 maart 2020 in het zwaarbeveiligde Justitieel Complex Schiphol, waar de zaak dan van start gaat. "Dan zal waarschijnlijk worden gekeken hoe het ervoor staat, wie er zijn verschenen en wat er verder nog moet gebeuren."