'Hans Brusselmans' en de 'zolderkamergeleerde', trekken ze meer kiezers?

• Erika de Joode

  redacteur Online

In de Verenigde Staten is het heel normaal om je politieke tegenstander met modder te bekogelen, in Nederland komen dit soort negatieve campagnes veel minder vaak voor. Toch hoorden we VVD-leider Rutte gisteravond niet bepaald vleiende uitspraken doen over Thierry Baudet van Forum voor Democratie. Daarbovenop kwam vandaag nog een campagnefilmpje van de VVD, waarin Baudet opnieuw wordt aangevallen. Vorige week trok ook de SP de aandacht met een negatieve campagnespot over 'Hans Brusselmans', waarmee de partij de aanval opende op de PvdA van lijsttrekker Frans Timmermans. Zijn zulke negatieve uitingen een trend in politiek Nederland?

Niet echt, zegt politicoloog Annemarie Walter, die promoveerde op negatieve campagnevoering en er nog steeds onderzoek naar doet. Volgens haar zijn negatieve campagnes van alle tijden, ook in Nederland. Ze zag het aantal negatieve campagnes en persoonlijke aanvallen in de Nederlandse politiek de laatste dertig jaar niet veranderen. "In de jaren 70 beschuldigde VVD-leider Wiegel de PvdA en D66 ook al van leugens. En hij was niet de enige. Dus dat fenomeen is niet nieuw."

Dat in Nederland in het algemeen minder negatieve campagnes worden gevoerd dan in bijvoorbeeld de VS, heeft te maken met ons politieke systeem, legt Walter uit. "Wij zijn hier gericht op coalitievorming en samenwerking. Dat moet wel in een meerpartijenstelsel. Persoonlijke aanvallen gaan hier meestal hooguit over iemands incompetentie."

Natuurlijk zijn er uitzonderingen, zegt ze. "Bijvoorbeeld toen toenmalig CDA-lijsttrekker Jan Peter Balkenende in 2006 tegen PvdA-leider Wouter Bos zei: 'U draait en u bent niet eerlijk'. Dat was een aanval op zijn integriteit."

Normen

Uit onderzoek van Walter blijkt dat kiezers dat soort integriteitsaanvallen erger vinden dan bijvoorbeeld felle kritiek op iemands beleid of ideologische opvattingen. "Met name aanvallen die de sociale normen voor politieke omgangsvormen overschrijden, schrikken kiezers af. Die normen verschillen natuurlijk wel per politieke cultuur."

Walter vond de toespraak van Rutte gisteravond nog wel binnen de sociaal-politieke normen passen, in tegenstelling tot de SP-verkiezingsspot van vorige week. "Die breekt met onze campagnecultuur, in die zin dat de video alleen maar negatief is en volledig gericht op de persoon. Dat hebben we niet eerder gezien in Nederland. Er zijn bijvoorbeeld wel PVV-filmpjes die ook geheel negatief zijn, maar die zijn niet zo op het individu gericht."

Inhoud vs. persoon

Ook politiek verslaggever Ron Fresen vond de campagneacties van de VVD en de SP onvergelijkbaar. "De toespraak van Rutte bevatte een inhoudelijk gedreven aanval. Hij zette zich op een harde manier af tegen het EU-standpunt van een andere partij. De SP speelt echt volledig op de persoon."

Volgens onderzoeker Walter zoekt de SP met het filmpje de grens op van wat mogelijk is qua negatieve campagnes in Nederland. "Maar in het algemeen geldt: een partij die een zeer negatieve campagne voert, wordt door kiezers afgestraft." Walter benadrukt dat de negativiteit dan wel verder moet gaan dan één filmpje of toespraak.

Risico's

Maar er kleven dus risico's aan het voeren van een negatieve campagne. Kiezers kunnen zich van een partij afkeren, als de aanval volgens hen te ver gaat. Ook kan het gebeuren dat het een derde partij groter maakt. "Stel dat kiezers de PvdA niet meer overwegen vanwege de negatieve video van de SP, maar tegelijkertijd ook niet meer op de SP willen stemmen omdat ze die campagnespot eigenlijk ongehoord vonden. Dan kunnen ze naar een andere linkse partij gaan."

Vanwege de risico's wagen vooral partijen die weinig te verliezen hebben zich aan negatieve campagnevoering. "Dus bijvoorbeeld partijen die slecht in de peilingen staan, geen kans hebben om mee te regeren of partijen die anti-establishment zijn."

Dat de VVD zich er toch in bepaalde mate aan waagt, vindt Walter opvallend. "Vooral als dit de algehele strategie wordt, dan zou dat echt een draai zijn in hun houding naar Forum voor Democratie."

Op Twitter weten VVD en Forum voor Democratie elkaar in ieder geval te vinden, ook de partijleiders willen de directe confrontatie aangaan voor de Europese verkiezingen op 23 mei. Rutte daagde Baudet gisteravond uit voor een debat, Baudet heeft inmiddels een concreet voorstel gedaan voor een tijdstip.

Daaruit blijkt in ieder geval dat de VVD Forum voor Democratie niet langer wil negeren, zegt Walter. "Gevestigde politieke partijen gebruiken dit soort campagnetactieken minder vaak, maar blijkbaar voelt de VVD zich nu dermate bedreigd dat ze bereid is om risico's te nemen." Volgens politiek verslaggever Fresen is duidelijk dat de partij van Rutte Forum ziet als de grote concurrent in de campagne voor de Europese parlementsverkiezingen volgende week.

Aandacht

Overigens kleven er niet alleen maar nadelen aan een negatieve campagne. "Zo'n campagne trekt vaak de aandacht, waardoor kiezers een idee krijgen van wat er speelt", zegt Walter. "Ze zien dat er strijd is en dat kan ze ervan overtuigen dat het belangrijk is om te gaan stemmen. Een negatieve campagne kan dus mobiliserend werken."

Aan de andere kant kunnen kiezers, als ze gedurende langere tijd continu worden blootgesteld aan negatieve campagnes, hun vertrouwen in de politiek verliezen. "Ze zien politici dan constant op een negatieve manier. Dat kan op langere termijn schadelijk zijn."