IS is kalifaat kwijt, 'maar ze zijn altijd bezig met volgende stap'

• Lennart Bloemhof

  redacteur Online

Op het gazon voor het Witte Huis toonde de Amerikaanse president Donald Trump woensdag triomfantelijk een landkaart. Daarop was te zien hoe onder zijn presidentschap het grondgebied van terreurgroep Islamitische Staat was gekrompen in Irak en Syrië. "Het kalifaat is weg", zei hij. Vandaag verkondigden de Syrische Democratische Strijdkrachten (SDF) dat IS was verdreven uit het laatste bolwerk Baghouz. Maar wat is er nog over van de terreurgroep?

Operationeel

In het recentste rapport van de VN-Veiligheidsraad over IS, gepubliceerd op 1 februari toen IS volgens Trump al nagenoeg verslagen was, wordt benadrukt dat de terreurgroep ook zonder kalifaat een gevaar is. "Het blijft een globale organisatie met centraal leiderschap."

Zo wordt IS nog altijd geleid door leider van het eerste uur Abu Bakr al-Baghdadi. Het is onbekend waar hij zich ophoudt. Hij is al vijf jaar niet meer in het openbaar gezien, meerdere keren doodverklaard en de VS heeft 25 miljoen dollar op zijn hoofd gezet.

Volgens terrorisme-expert Peter Knoope, oud-directeur van het Internationaal Centrum voor Contraterrorisme, moet de leiding van IS allesbehalve onderschat worden. "Ze denken heel strategisch, zijn altijd bezig met hun volgende stap."

De terreurgroep is bijvoorbeeld al sinds eind 2017 officieel verdreven uit Irak. Het betekent niet dat IS daar geen rol meer speelt. IS opereert ondergronds, staat in het VN-rapport, waar het via regionale cellen weer voet aan de grond poogt te krijgen. De cellen stoken spanningen tussen bevolkingsgroepen op en presenteren zich als alternatief voor minderheden.

De verwachting is dat IS op een soortgelijke manier in Syrië zal opereren. Knoope sluit ook niet uit dat de terreurgroep zich meer gaat richten op andere landen. "Neem India. Daar zitten nu 120 miljoen moslims in de knel. Dat kan zomaar het nieuwe scenario zijn."

Middelen

IS heeft tussen 2014 en 2016 een flinke financiële reserve opgebouwd, toen het tussen de 2 en 3 miljoen euro per dag verdiende aan met name belastingen en veroverde olievelden. Volgens het VN-rapport beschikt de terreurgroep daardoor nog over een flink vermogen. Schattingen lopen uiteen van 50 tot 300 miljoen dollar. IS is daarmee mondiaal nog altijd een van de rijkste terreurgroepen.

De cellen die ondergronds opereren in onder meer Irak verdienen geld met kidnapping, afpersing en andere criminele activiteiten. Ook zou de groep nog over voldoende wapens bezitten, verkregen tijdens de hoogtijdagen van het kalifaat. IS beschikt ook nog over de smokkelnetwerken die het in die tijd opzette.

Eind vorig jaar schreef de Nationaal Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid (NCTV) een rapport over hoe IS te bestrijden als het kalifaat niet meer bestaat.

Volgens de NCTV zal IS als ondergrondse organisatie naar handelspartners zoeken. Daarin slaagt de groep als het bijvoorbeeld de Iraakse regering niet lukt de corruptie binnen het overheidsapparaat aan te pakken. "Dan kan IS nog decennia een guerrillaoorlog financieren", schrijft de NCTV. Zonder territorium hoeft de terreurgroep namelijk geen geld meer uit te geven aan zaken als infrastructuur.

Aanhang

De VN-Veiligheidsraad schat dat er nog tussen de 14.000 en 18.000 IS-strijders zijn in Irak en Syrië. Mogelijk houden duizenden zich schuil in de bergen en in woestijngrotten. Als de Amerikaanse en en andere westerse troepen zich terugtrekken, wordt het voor hen makkelijker om weer vrij rond te reizen en zo onrust te creëren, schrijft de NCTV. Dat vergroot de kans op heroprichting van het kalifaat.

"Normaliter wordt een conflict afgesloten met een vredesakkoord en dan worden er afspraken gemaakt over zaken re-integratie van militairen. In het geval van IS is dat allemaal natuurlijk totaal niet aan de orde", zegt terrorisme-expert Knoope.

Dat maakt de situatie complex, stelt hij. "Dat zag je ook na de inval van de Russen in Afghanistan. De moedjahedien hebben zich toen verspreid over de regio. Daar is uiteindelijk al-Qaida uit ontstaan."

Correspondent Marcel van der Steen was bij het front bij het laatste IS-bolwerk Baghouz

De NCTV verwacht niet dat IS net zo snel als in 2013 en 2014 aan gebied en strijders kan winnen. Simpelweg omdat de omstandigheden anders zijn. IS profiteerde toen optimaal van onder meer het politieke en militaire vacuüm in Syrië door de burgeroorlog en een zwakke Iraakse centrale regering. "Die unieke combinatie van omstandigheden komt niet snel weer voor", aldus de NCTV.

IS is nog wel volop bezig met het rekruteren van strijders. Uit het VN-Veiligheidraadsrapport blijkt dat de groep zich richt op de vele oorlogsontheemden in Syrië en Irak, die vatbaar zijn voor radicalisering. IS-aanhangers rekruteren in vluchtelingenkampen en overvolle gevangenissen.

Daarnaast zijn er in Irak zo'n 13.000 kinderen onder de 12 jaar zonder papieren. Zij zijn amper geïntegreerd in de Iraakse samenleving en daarmee gevoelig voor IS-gedachtegoed.

Gedachtegoed

"Ook al heeft IS op het oog geen kans op de overwinning, ze zullen zich nooit overgeven", staat onomwonden in het NCTV-rapport. Volgens de NCTV is het terreinverlies voor IS ook geen nederlaag. Het is simpelweg de terugkeer naar de vorige fase; een soennitische opstand, gecombineerd met guerrillaoorlog, terreur en criminaliteit. "IS ziet deze terugslagen als een onvermijdelijke crisis die de strijders moeten ondergaan op weg naar de eindoverwinning."

Aan het gedachtegoed van de terreurgroep en het einddoel - de oprichting van een mondiaal kalifaat - zal daarom weinig veranderen nu IS fysiek geen territorium meer bezit. Daarnaast draait de online propagandamachine, oftewel "het virtuele kalifaat" volgens de NCTV, nog op volle toeren.

Nijpender is volgens terreurexpert Knoope het gegeven dat de voedingsbodem waardoor IS kon ontstaan in Irak en Syrië er nog altijd is. De NCTV noemt er een aantal in het rapport: repressieve regimes, een sektarische samenleving vol vriendjespolitiek, hoge werkloosheid en een jonge bevolking met weinig perspectief.

Vanuit dat oogpunt ziet Knoope de overwinningsretoriek van onder meer president Trump als "risicovol". Trump noemde vandaag IS-strijders nog "lafaards" en "sukkels". Knoope: "Militair kun je natuurlijk zeggen dat het kalifaat is verslagen. Tegelijk kan die retoriek door IS weer gebruikt worden in propaganda. In de zin van: zie je wel dat ze ons haten? Dat sentiment leeft meer dan wij denken."

In zijn netwerk hoort Knoope wel dat er bij veiligheidsdiensten het besef is dat de militaire nederlaag van IS niet het einde betekent van de terreurgroep. "Dus dat bewustzijn is er wel. Het is alleen ook een zwakte. We weten wel hoe militair te handelen, maar niet hoe met de zachte kant om te gaan", zegt Knoope.

"Sinds de aanslagen op 9/11 is er naar verluidt 10 miljoen dollar per uur uitgegeven aan de militaire reactie op die aanslagen. Geen schijntje van dat bedrag is gestoken in het aanpakken van de diepere oorzaken."