Schaamte en verdriet: wie doet iets tegen het misbruik in de kerk?

• Robert Chesal

  redacteur Buitenland

Gruwelijke details en een doofpot van formaat. Het rapport over seksueel misbruik door priesters in Pennsylvania stelt het Vaticaan voor een prangende vraag: wanneer wordt er echt schoon schip gemaakt? In enkele landen wachten de autoriteiten het niet af. Ze gaan zelf over tot onderzoek en soms ook strafvervolging.

"Schaamte en verdriet." Met deze twee woorden begon het Vaticaan de eerste officiële reactie uit Rome op het juryrapport in Pennsylvania. De kerk moet lering trekken uit het verleden, misbruikers ter verantwoording roepen en zich houden aan de wereldlijke wet, voegde het Vaticaan toe.

Dat zijn geen nieuwe geluiden. De vorige paus, Benedictus XVI, heeft in 2010 al zijn bisschoppen opgedragen om misbruik door priesters aan te geven bij de politie overal in de wereld waar een wettelijke meldplicht bestaat. Paus Franciscus volgde de afgelopen vijf jaar dezelfde lijn.

Tik op de vingers

Terwijl de stroom nieuwe onthullingen aanhoudt - uit landen als de Verenigde Staten, Australië en Chili - blijft een nieuwe aanpak uit. Het Vaticaan heeft nog geen rechtbank opgezet voor de vervolging van bisschoppen die misbruik toedekken. Dat ondanks een belofte uit 2015 door paus Franciscus, waar misbruikslachtoffers en de invloedrijke kardinaal O'Malley hem aan blijven herinneren. Maar het probleem is volgens sommigen nog breder.

De Rooms-Katholieke Kerk heeft weliswaar een eigen rechtssysteem, maar dat is "ongeschikt om verdachten van seksueel geweld te vervolgen", vindt Peter Saunders. Hij was een van de twee misbruikslachtoffers die zitting namen in de Pauselijke Commissie ter Bescherming van Minderjarigen, die door paus Franciscus is opgezet.

Vorig jaar stapten hij en het andere slachtoffer op, deels omdat ze tegenwerking kregen vanuit het Vaticaan. "Kerkelijke rechtbanken houden geen rekening met de slachtoffers. Áls het tot een veroordeling komt, leggen ze veel te lichte straffen op. Een voorbeeld kan zijn: een leven van berouw leiden", zegt Saunders. Gevangenisstraf is geen optie.

Het geduld van sommige openbare aanklagers en politici raakt op. Dat bleek in Pennsylvania, waar de hoogste openbare aanklager een grand jury opdracht gaf om onderzoek te doen. De jury heeft meer dan een half miljoen pagina's uit bisschoppelijke archieven geraadpleegd en getuigen onder ede gehoord. Tenslotte is het rapport geopenbaard. De inzet van dat soort zwaar juridisch geschut is de Rooms-Katholieke Kerk niet gewend.

Ter vergelijking: de commissie-Deetman, die in 2011 een rapport uitbracht over misbruik in de Nederlandse kerkprovincie, werd niet door de staat maar door de kerk geïnstalleerd en gefinancierd. Die had geen strafrechtelijke bevoegdheden en was dus afhankelijk van de medewerking van de kerk.

In Pennsylvania is buiten de kerk om, voor het eerst in de geschiedenis, de ernst en omvang van kerkelijk misbruik vastgesteld in een Amerikaanse staat. Het is maar één van de vijftig staten, maar het is een begin.

Dit is wat justitie in Pennsylvania dinsdag naar buiten bracht:

De voortvarende aanpak van de staat Pennsylvania zagen we ook in Australië. Daar bracht de overheid in 2017 een eindrapport uit na vijf jaar grootschalig onderzoek. Na gesprekken met 8000 slachtoffers concludeerde de krooncommissie dat 7 procent van Australische priesters kinderen had misbruikt. Nog een parallel: ook in Australië hadden de onderzoekers verstrekkende juridische bevoegdheden. Ze konden getuigen onder ede verhoren, archiefmateriaal dagvaarden en zelfs strafrechtelijke vervolging in gang zetten.

De Australische aanpak heeft ook geleid tot strafvervolging van prominente kerkleiders. Kardinaal Philip Wilson is daar vorige maand door een rechtbank veroordeeld voor het toedekken van misbruik. Onder druk van de Australische premier is hij gedwongen om zijn ambt neer te leggen. Binnenkort moet ook de machtige kardinaal George Pell in Melbourne terechtstaan. Kort geleden was de Australiër nog de nummer drie in het Vaticaan, en leek hij onaantastbaar.

Politie-invallen

Zelfs in het diepgelovige Chili pakken de autoriteiten de kerk ferm aan. Daar hebben politie en openbare aanklagers de afgelopen weken nog invallen gedaan in de hoofdkantoren van verschillende bisdommen. Ze hebben documenten in beslag genomen die als bewijsstukken kunnen dienen tijdens strafprocessen. En er is alle reden om processen te verwachten.

Veel Chileense geestelijken worden beschuldigd van misbruik en het toedekken daarvan. Kort geleden accepteerde paus Franciscus het ontslag van vijf Chileense bisschoppen wegens een misbruikschandaal. Maar een van de hoofdrolspelers in de doofpot, kardinaal Ezzati, zit nog steeds op zijn post als aartsbisschop van Santiago. Binnenkort moet hij getuigen voor de rechter over het jarenlang verzwijgen van misbruik. Het parlement overweegt het intrekken van zijn Chileens staatsburgerschap, dat de geboren Italiaan in 2006 kreeg wegens zijn "goede werken voor het land".