Week van de waarheid voor 'allerslechtste deal' met Iran

• Eline de Zeeuw

  redacteur Buitenland

Witte Huis-medewerkers hebben na vorig jaar een Israëlische spionagefirma ingehuurd in een poging de Iran-deal te ondermijnen, meldt een Britse krant vandaag. De Amerikaanse president Trump is fel tegenstander van het akkoord. Wat zijn de belangrijkste twistpunten?

14 juli 2015. Om 07.00 uur in de ochtend dringt Barack Obama live op televisie de Amerikaanse huishoudens binnen: "Vandaag hebben de Verenigde Staten samen met de internationale partners iets bereikt dat decennia van vijandigheid niet lukte." Na 17 dagen van onafgebroken onderhandelen in een Oostenrijks hotel en meer dan tien jaar aan beloftes, ruzies en fikse sancties is er eindelijk een akkoord. "Een omvangrijke, langdurige deal met Iran", besluit de toenmalige Amerikaanse president tevreden.

'Historisch', en 'een doorbraak in de internationale diplomatie'. Superlatieven over de Iran-deal schieten tekort. Maar amper drie jaar later staat het akkoord zwaar onder druk.

Donald Trump noemde het al voor zijn aantreden als president 'de allerslechtste deal van alle slechte deals die Obama ooit gesloten heeft' en dreigt de Verenigde Staten terug te trekken uit het 'krankzinnige' akkoord. Dat moment is nu dichterbij dan ooit. Voor volgende week, 12 mei, moet Trump beslissen of hij in de deal blijft of dat hij Teheran nieuwe sancties oplegt.

Wat houdt dat Iran-akkoord eigenlijk in? Simpel gezegd: Iran belooft het kernprogramma af te bouwen en in ruil daarvoor trekt het Westen de economische sancties tegen het land in.

Al jaren is bekend dat Iran een uraniumverrijkingsprogramma heeft. En laat hoogverrijkt uranium nou net het belangrijkste ingrediënt zijn voor een atoombom. Het Westen is dan ook bang dat het land nucleaire wapens ontwikkelt.

Teheran zelf houdt vol dat het verrijkt uranium slechts inzet voor energie en medische toepassingen, en het helemaal niet bezig is met het ontwikkelen van een nucleaire wapens. Tegelijkertijd weigert het land vergaande inspecties.

In 2015 krijgt Iran na jaren van zwaar opgevoerde druk weer (geleidelijk) toegang tot de wereldmarkt. Sancties op de olie- en gasindustrie hadden het land lamgelegd en door het verbod op banktransacties was er nauwelijks geld. "Mensen gingen dansend de straat op", blikt correspondent Thomas Erdbrink terug.

Het akkoord wordt door Iraanse media als een overwinning gepresenteerd: het akkoord zou het land 100 miljard dollar opleveren. "Stel je voor dat je in een land woont waar je geen invloed hebt op de politiek, maar dat er door andere landen constant over je lot gepraat wordt", zegt Erdbrink. "Die rit in de achtbaan leek voor Iraniërs eindelijk ten einde te komen. We kunnen weer verder met ons leven, dachten ze."

Ook de wereldgemeenschap is blij met het pact. Grootmachten Rusland, China en de Verenigde Staten zijn het zelden met elkaar eens. Dat ze toch een akkoord hebben weten af te dwingen is historisch. "Een teken van hoop voor de hele wereld", vindt EU-buitenlandcoördinator Frederica Mogherini. Bovendien valt er economisch veel te winnen in Iran: het land heeft gigantische olievoorraden en biedt interessante afzetmogelijkheden.

Voor Barack Obama is de atoomdeal het klapstuk op zijn buitenlandse politiek. Het akkoord demonstreert de Amerikaanse supermacht, zegt de toenmalige president kort na het beklinken ervan.

In de Verenigde Staten zelf wordt dat enthousiasme niet zo breed gedragen. "Het ligt er maar net aan met wie je praat. En dat gaat precies volgens partijpolitieke lijnen", zegt correspondent Arjen van der Horst. "De Democraten waren voor, de Republikeinen fel tegen. In hun ogen gaat de deal lang niet ver genoeg."

En precies daar zit ook Trumps grote afkeer. Volgens Obama's opvolger heeft Teheran zijn nucleaire ambities helemaal niet opgegeven, maar profiteert het wel van de economische voordelen die het akkoord oplevert. Iran is in Trumps ogen een 'onbetrouwbare schurkenstaat die de wereldgemeenschap een rad voor de ogen draait'.

Trump vindt het akkoord veel te beperkt. In het akkoord is bijvoorbeeld niet afgesproken dat Iran zich niet mag bezighouden met de ontwikkeling van raketten. En dat gebeurt dus nog steeds. Ook maakt Trump zich zorgen over de duur van de restricties die Iran zijn opgelegd. Die lopen namelijk al af tussen 2025 en 2030. Veel te kort, vindt de Amerikaanse leider. "Het akkoord is slechts een vertraging van de nucleaire ambities van Iran", oordeelt hij.

En, misschien wel het belangrijkst; een economisch versterkt Iran vergroot diens invloed in het Midden-Oosten alleen maar. "Ook Obama verwachtte dat Iran na het akkoord in zou binden op andere terreinen", zegt Van der Horst. De steun aan Hezbollah in Libanon, de bemoeienissen in Syrië en de betrokkenheid bij het conflict in Jemen. "Maar dat is niet uitgekomen. En dat is het grootste kritiekpunt van de Republikeinen, want uiteindelijk heeft de deal Iran alleen maar machtiger gemaakt in de regio."

Daarom wil Trump het akkoord verscheuren.

Een land kan zich niet zomaar aan een goedgekeurde deal onttrekken, maar de Amerikaanse leider heeft wat zijdeuren. In 2015 is er vanuit het Amerikaans Congres zo veel weerstand tegen de deal, dat de Republikeinen een wet af weten te dwingen die bepaalt dat de president het akkoord elke drie maanden moet goedkeuren.

In januari hield Trump nog eenmaal met grote tegenzin het akkoord overeind. De laatste keer, benadrukte hij. De wereld kijkt daarom met argusogen uit naar 12 mei, de volgende deadline. "Want als Trump zijn handtekening niet zet, dreigt de hele deal uit elkaar te vallen", zegt Van der Horst.

Europese leiders als Macron en Merkel reisden vorige week af naar Washington in een verwoede poging de onvoorspelbare leider te weerhouden van een 'trexit', een Trump-exit. Ook de Britse premier May drong telefonisch aan op verlenging.

Volgens de Europese voorstanders zijn er geen redenen om de deal te vernietigen. Iran heeft een afspraak gemaakt met de wereldgemeenschap en het land houdt zich daar ook nog eens aan. Het agentschap dat dat controleert, bevestigt steeds dat Iran het akkoord naleeft.

Bovenal is Europa bang voor spanning en onzekerheid, denkt correspondent Arjen van der Horst. "Want als Iran zich niet meer gebonden voelt aan de afspraken, vrezen ze een kernwapenwedloop of zelfs oorlog."

Maar volgens Israël heeft Iran allang een kernprogramma. "Iran liegt", zei premier Netanyahu dit weekend op een speciaal belegde persconferentie. Hij onthulde daarvoor 'bewijs' door zwarte doeken weg te trekken van boekenkasten vol mappen en glimmende cd's. Netanyahu noemde de deal in 2015 al 'een fout van historische proporties' en is er op gebrand die catastrofe te herstellen.

Als Trump inderdaad de stekker eruit trekt, dreigt de hele deal uit elkaar te vallen. "We gaan dan terug naar de status quo vóór de deal", zegt correspondent Arjen van der Horst. "Maar met een verschil: de Europeanen zullen niet zomaar meegaan in Amerika's wil om sancties op te leggen aan Iran. Dat blok valt dan dus uit elkaar."

Eerst dansend, nu protesterend

Iran wil geen nieuwe onderhandelingen. "Afspraak is afspraak, zeggen ze in Iran", aldus correspondent Thomas Erdbrink. "Het land zelf had ook gehoopt meer uit de deal te halen. Die heeft tot nu toe veel minder opgebracht dan van tevoren werd gehoopt."

De Iraniërs die drie jaar terug dansend de straat op gingen, doen dat nu om te protesteren. Er is sinds het opheffen van de sancties dan wel meer geld, maar het komt nauwelijks bij de bevolking terecht. "Landen zijn nog steeds bang om zaken te doen met Iran. De Amerikanen blijven bijvoorbeeld de banktransacties nog steeds dwarszitten", zegt Erdbrink.

Iraniërs die het al moeilijk hebben zien hun kansen op een betere toekomst met het schrappen van het Iran-akkoord helemaal in rook opgaan. Ook voor Teheran valt er over de deal 'op geen enkele wijze te onderhandelen', zo benadrukte president Rohani zondag nog. "Tegelijkertijd denk ik dat ze achter de schermen toch wel praten", zegt Erdbrink. "Want als Iran één ding niet wil, is het nog meer isolatie."