Spion zijn: lijkt dat een beetje op hoe het gaat in films?

• Eline de Zeeuw en Heleen D'Haens

  redactie Buitenland

Het is een nieuwsverhaal met de plot van een James Bondfilm: de zenuwgasaanval op de Russische oud-spion Sergej Skripal in een Britse pizzeria. De mislukte moordpoging houdt de internationale politiek in de ban. Zo besloot Groot-Brittannië vandaag om 23 Russische diplomaten uit te wijzen. Volgens de Britten gaat het om functionarissen die eigenlijk als spion werken.

Ook bij het koffiezetapparaat levert het spionnennieuws geanimeerde gesprekken op. Spion is een van de meest tot de verbeelding sprekende beroepen ter wereld. Het leverde stof op voor talloze populaire boeken, tv-series en films. Maar hoezeer lijken de levens van al die fictieve geheim agenten nou in het écht op het spionnenbestaan?

Agenten, informanten en mollen

Om alvast één misverstand uit de weg te ruimen: de term spion bestaat vooral in films, zegt Constant Hijzen. Hij doet aan de Universiteit Leiden onderzoek naar de Nederlandse inlichtingen- en veiligheidsdiensten AIVD en MIVD en hun voorgangers. "De term werkt verwarrend, omdat je niet weet wat er precies mee wordt bedoeld", zegt hij.

De termen die inlichtingendiensten daadwerkelijk gebruiken, zijn specifieker. Zo zijn agenten mensen die door een dienst zelf zijn gerekruteerd, opgeleid en ergens op af worden gestuurd. "Je moet dan bijvoorbeeld denken aan iemand die naar het Midden-Oosten gaat en daar onder een dekmantel informatie vergaart", legt terrorisme-expert Beatrice de Graaf uit.

Daarnaast gebruiken de diensten informanten: mensen die informatie doorspelen van binnenuit een bestaand netwerk. "Dat kan bijvoorbeeld iemand zijn uit een crimineel netwerk of een activistische groep, die gegevens over de groep verklapt aan de AIVD", zegt De Graaf.

Ten slotte zijn er mensen met een dubbele agenda: zogenoemde mollen of dubbelspionnen. Dat zijn vijandige agenten die diep in de organisatie van de tegenstander binnendringen.

Ook Sergej Skripal, voormalig agent van de Russische geheime dienst FSB, is zo'n dubbelagent. Voor 100.000 dollar zou hij tientallen Russische spionnen hebben verraden aan de Britse geheime diensten, waarvoor hij in 2006 in Moskou werd veroordeeld tot een gevangenisstraf. Hij werd vrijgelaten tijdens een spionnenruil.

Vijanden traceren, schaduwen, afluisteren en bevechten: spionnen als James Bond en Ethan Hunt (Mission Impossible) zijn vaak van alle markten thuis.

"Maar dat slaat nergens op", zegt Beatrice de Graaf. "Hoe veelgeprezen de Amerikaanse serie Homeland ook is, wat CIA-agent Carrie Mathison allemaal in haar eentje doet, is verre van realistisch. Dat iemand al die dingen mag doen, is echt out of the question."

"In de echte wereld", zegt ze, "bestaat een geheime dienst uit vele mensen, allemaal radertjes die een aparte taak hebben." Zo zijn er analisten, die achter een bureau informatie verzamelen, en zogenoemde 'loodgieters', die bijvoorbeeld verborgen camera's plaatsen of glasvezelkabels aftappen.

"Bovendien", vult onderzoeker Hijzen aan, "kunnen agenten niet zomaar hun gang gaan. Ze moeten hun acties verantwoorden aan de dienst."

Ouderwetse technologie weer populair

De spionagegadgets in films zijn volgens Beatrice De Graaf iets minder nep. "Ze zijn misschien niet zo spectaculair als die van James Bond, maar ze bestaan zeker. Zo was ik een tijd geleden op een bijeenkomst van een bedrijf dat dergelijke gadgets maakt. Daar lag bijvoorbeeld een steen waarmee je iemand kan afluisteren."

Ouderwetse gadgets worden de laatste jaren zelfs weer populairder, vertelt ze. "Nu geheime diensten kunnen worden teruggepakt door organisaties als WikiLeaks, is digitale communicatie steeds risicovoller. Het kan daarom voor een agent handig zijn om een ouderwetse dead letter box te gebruiken: een onopvallende opbergruimte waarin hij of zij een briefje achterlaat."

En hoe zit het dan met de license to kill, de toestemming om vijanden uit de weg te ruimen? Als de Russische ex-dubbelspion Skripal inderdaad is vermoord op bevel van de Russische regering, lijkt die bij Russische geheime diensten te bestaan.

"In elk geval hebben de Russen een heel andere spionnentraditie dan in het Westen", zegt De Graaf. "Er wordt daar veel emotioneler naar spionage gekeken dan bij ons. Als agent ben je daar een handlanger van de macht. Als je die ondermijnt, ben je een vijand."

Volgens Pieter Cobelens, ex-baas van de Militaire Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (MIVD), moet de moord op Skripal worden gezien als waarschuwing aan andere Russische agenten. "Het is een signaal: loop niet over, want je komt er niet mee weg. We blijven jarenlang op jou en je familie jagen."

In Nederland bestaat er geen license to kill, weet Cobelens. "Anders dan bijvoorbeeld de Russische FSB dient de AIVD niet de macht, maar de rechtsstaat. Dat betekent dat ze zich aan de wet moeten houden: ze mogen niemand opsporen of arresteren."

Spionage is (geheim) mensenwerk

Om te weten wat een crimineel of terrorist in zijn schild voert, kan een geheime dienst tegenwoordig ook vaak digitale middelen inzetten. Maar volgens onderzoeker Constant Hijzen wordt ouderwets spionagewerk in een tijd van big data en clouds misschien juist weer belangrijker.

Beatrice de Graaf is het daarmee eens: "Je kunt wel mails onderscheppen en gesprekken aftappen, maar zonder mensenwerk is het vaak onmogelijk te achterhalen wat iemands echte motief is, en of het om een serieuze bedreiging gaat."

Dat geldt volgens haar bijvoorbeeld op het gebied van contraterrorisme. "Radicaliserende groepen gaan bewust minder digitaal communiceren omdat ze weten dat dat niet veilig is", zegt De Graaf. "Dan moet je er dus iemand op af sturen."

Maar hoe vaak zoiets gebeurt, weten we niet, zegt Hijzen. "We schatten wel, maar het blijft geheim werk. En dat is natuurlijk precies de bedoeling van spionage."