Mugabe wilde aan de macht blijven tegen een ongekend hoge prijs

• Esther Bootsma en Petra Steenhoff

Het is nu nauwelijks meer voor te stellen, maar begin jaren 80 wordt de Zimbabwaanse leider Robert Mugabe nog alom gerespecteerd en bewonderd. Hij is de Nelson Mandela van die tijd; de zwarte leider die zijn hand verzoenend uitsteekt naar de blanken. Sommigen noemen hem zelfs een kanshebber voor de Nobelprijs voor de Vrede.

"Laten we het verleden vergeten. Ook al was je gisteren mijn vijand, vandaag ben je mijn vriend", zegt Mugabe in zijn eerste tv-toespraak na de onafhankelijkheid in 1980.

De blanken in zijn land, voorheen de Britse kolonie Rhodesië, halen opgelucht adem. Ze zijn aanvankelijk bang voor de marxistische guerrillaleider en vrezen bijltjesdag. Maar Mugabe blijkt een pragmaticus die de blanken helemaal niet wil verjagen.

De blanken mogen de goedlopende economie blijven runnen, terwijl hij zorgt voor goed onderwijs, goede ziekenhuizen en werk voor de zwarten. Mugabe lijkt zo'n veelbelovend leider, dat zijn eerste Britse biografen David Smith en Colin Simpson hem "de meest invloedrijke en welbespraakte staatsman van Afrika" noemen.

Toch verandert hij langzaam van held in dictator. Zijn latere biografen noemen Mugabe zeer intelligent, maar ook hard en paranoïde. Hij voelt zich uitverkoren, maar ook vaak in de steek gelaten. Om te beginnen door zijn vader, later door de Britse regering die de oppositie zou steunen. Dit maakt hem razend van woede, vastberaden om erkenning af te dwingen.

De jonge Robert Gabriël Mugabe wordt op een jezuïetenschool opgeleid tot leraar en geeft daarna een paar jaar les in Ghana. Terug in Rhodesië is hij een van de oprichters van verzetsbeweging ZANU. In 1964 wordt hij gearresteerd.

Na tien jaar gevangenschap groeit hij uit tot leider van de guerrillastrijders. Vanuit buurlanden voeren ze oorlog tegen het blanke minderheidsbewind van Ian Smith.

Na de onafhankelijkheid wordt Mugabe eerst premier en later president. Al gauw wordt duidelijk dat hij geen politieke rivalen duldt. Hij zet zijn vroegere strijdmakker Nkomo uit de regering en stuurt zijn beruchte Vijfde Brigade af op diens aanhangers. Zeker 20.000 mensen worden vermoord.

Of mensen hem aardig vinden, lijkt hem niet te interesseren. Mugabe leeft als een asceet, drinkt geen alcohol en stelt hoge eisen aan zijn omgeving. Hij zegt streng katholiek te zijn, maar heeft al een verhouding met zijn secretaresse Grace voor zijn eerste vrouw aan kanker overlijdt.

'Tony Blair is homo'

Eind jaren 90 beginnen de Zimbabwanen te morren. Het gaat slechter met de economie en de inflatie en werkloosheid nemen toe. Ook zijn ze boos omdat Mugabe het leger naar een geldverslindende oorlog in Congo stuurt. Er komen stakingen en er ontstaat een serieuze oppositiepartij: de Movement for Democratic Change (MDC) van oud-vakbondsleider Morgan Tsvangirai.

Dit is het omslagpunt. Om zijn macht te behouden, grijpt Mugabe terug naar de heldenstatus waarmee hij aan die macht kwam: de verlosser die de zwarten bevrijdde. Hij beschuldigt de oppositie ervan marionetten te zijn van Britse imperialisten. Tony Blair noemt hij een homo, zijn favoriete scheldwoord.

Dramatischer is zijn aankondiging dat hij duizenden blanke boeren gaat onteigenen, zonder compensatie. Oorlogsveteranen die met geweld boerderijen bezetten en zelfs een paar boeren vermoorden, mogen van Mugabe hun gang gaan.

Cruciaal is een referendum in 2000 over een grondwetswijziging. De meeste Zimbabwanen stemmen tegen, tot afgrijzen van Mugabe. Media worden gemuilkorfd, oppositieleden in elkaar geslagen. De economie stort volledig in, de inflatie loopt op tot 100.000 procent per jaar, mensen sterven de hongerdood.

Westerse sancties krijgen Mugabe niet op de knieën. Bovendien houden Zuid-Afrika en veel andere Afrikaanse leiders hem lang de hand boven het hoofd. Ze blijven loyaal aan hun vroegere mede-verzetsstrijder, die altijd onderdak bood aan ANC-strijders.

Toch moet het in 2008 zelfs Mugabe duidelijk zijn dat hij de steun van zijn eigen volk kwijt is. Bij de presidentsverkiezingen wint oppositieleider Tsvangirai de eerste ronde. Mugabe gaat over tot nog zwaarder geweld en intimidatie, waarna de oppositieleider besluit zich terug te trekken uit de race.

Grimmig gezicht

Mugabe wordt dan voor de zesde keer president - ondanks fikse internationale kritiek, ditmaal zélfs uit buurlanden. Onder grote druk zet hij met een grimmig gezicht zijn handtekening onder de vorming van een regering van nationale eenheid. Tsvangirai wordt premier in een ongemakkelijke coalitie die nauwelijks tot daden komt.

De werkloosheid neemt nog verder toe en er is in het land veel armoede. Ook het verzet tegen Mugabe neemt toe. Zo wordt hij in 2015 door de oppositie uitgejouwd in het parlement tijdens het uitspreken van de state of the nation-toespraak. Een jaar later verbreken veteranen uit de Onafhankelijkheidsoorlog de banden met Mugabe. In een verklaring noemen ze hem dictatoriaal, manipulatief en egocentrisch.

Ondanks dit verzet wordt Robert Mugabe in 2016 door zijn partij opnieuw voorgedragen als kandidaat voor de verkiezingen in 2018. Tegen die tijd zal hij 94 jaar oud zijn.

Opvolging

Ook is hij al bezig zijn opvolging te regelen. Hij wil dat zijn 41 jaar jongere vrouw Grace, zijn voormalige secretaresse met wie hij in 1996 na de dood van zijn eerste vrouw in het huwelijk trad, hem opvolgt.

Zij krijgt vanwege zijn zwakke gezondheid en hoge leeftijd steeds meer invloed op de Zimbabwaanse politiek. Maar 'Gucci Grace', een bijnaam die ze krijgt vanwege haar extravagante uitgaven in winkels in Parijs, is niet geliefd bij veel Zimbabwanen en militairen.

De presidentsvrouw zorgt er begin november 2017 persoonlijk voor dat de gedoodverfde opvolger van Mugabe, vicepresident Emmerson Mnangagwa, wordt ontslagen. Daarmee overspeelde ze waarschijnlijk haar hand want Mnangagwa staat bekend om zijn goede banden met de legerleiding. Het leger pikt zijn ontslag dan ook niet en grijpt in. Mugabe wordt onder huisarrest geplaatst. Hij eist dat hij zijn termijn kan afmaken.

Mugabe wilde aan de macht blijven tegen een ongekend hoge prijs - de totale ineenstorting van Zimbabwe. Hij had de geschiedenis in kunnen gaan als een van de grootste helden van Afrika, maar werd uiteindelijk een van de ergste dictators.