Lessen voor een geslaagde staatsgreep. Punt 1: vergaar steun

• Ivo Landman

  redacteur Online

Tanks in de straten van Harare, een verklaring van militairen op de staatstelevisie en de president ondergebracht 'op een veilige plaats'. De gebeurtenissen van vannacht in Zimbabwe hebben de kenmerken van een klassieke staatsgreep. Maar wat maakt een militaire coup succesvol? Uit couppogingen uit het verleden zijn wel wat aanwijzingen te destilleren. Vooral als de machtsovernames zijn mislukt.

• Zorg voor voldoende steun voor de staatsgreep

Maak de bevolking via de media alvast warm voor een machtswisseling, zoek steun bij de politieke elite, probeer controle te krijgen over militaire elite-eenheden en zorg als het even kan ook voor steun van topfunctionarissen bij de politie en veiligheidsdiensten.

"Controle op het militaire apparaat is natuurlijk belangrijk", zegt conflictexpert Erwin van Veen van instituut Clingendael. "Vaak hebben leiders een elite-eenheid zoals een revolutionaire garde, waar een neefje van de president dan de scepter zwaait. Die zijn juist bedoeld om staatsgrepen te voorkomen."

Soms misrekenen coupplegers zich. In Spanje bijvoorbeeld, waar in 1981 een groep van 200 militairen het parlement in Madrid binnenvielen en tanks de straten van Valencia bezetten. De steun van de koning kregen ze echter niet. Na achttien uur was de couppoging voorbij.

In Turkije leken vorig jaar alle ingrediënten voor een 'geslaagde' coup aanwezig: tanks rolden wegen en bruggen op, de toegang tot de nationale luchthaven werd geblokkeerd, staatszender TRT werd overgenomen en vliegtuigen bombardeerden regeringsdoelen vanuit de lucht.

Toch ging het mis. Een van de belangrijkste redenen is dat de generaals en kolonels die de coup hadden gepland, rekenden op massale steun vanuit de bevolking. Maar die bleef uit: de oppositie veroordeelde de couppoging, president Erdogan riep op tot verzet en politie-eenheden vielen de coupplegers aan met steun van duizenden demonstranten. Binnen enkele uren was het voorbij. Bij de strijd vielen enkele honderden doden.

• Zorg dat de staatsgreep als een verrassing komt

Het verrassingselement is cruciaal. Plan je coup bij voorkeur 's nachts als je tegenstanders slapen en let er vooral op dat je complot niet uitlekt. In 1989 werd een plan om de president van Burkina Faso af te zetten voortijdig ontdekt door beveiligers van de president. De verdachte samenzweerders werden geëxecuteerd.

Samenzweerders doen er voor een geslaagde coup verder goed aan om gedoogsteun veilig te stellen bij regionale grootmachten. Van Veen: "Wie bijvoorbeeld een staatsgreep zou willen plegen in een land als Libanon, moet voorkomen dat Israël en Iran later het feestje bederven."

• Plan de uitvoering van de staatsgreep zorgvuldig

Bij de coup moeten belangrijke plaatsen worden bezet: ministeries, kazernes, massamedia, maar denk ook aan stations, vliegvelden, en energiecentrales.

Standaardwerken op het gebied van coups zijn Coup d'Etat: A practical handbook van Edward Luttwak en De techniek van de staatsgreep van de Italiaan Curzio Malaparte. Die laatste is een essay uit 1931, uit de hoogtijdagen voor coupplegers in Europa. Tussen 1923 en en 1934 waren er couppogingen in Spanje, Polen, Griekenland en Duitsland. Malaparte hamerde erop dat voor een geslaagde putsch het veroveren van telefoon- en elektriciteitscentrales cruciaal is. De paleizen van de staat komen later wel.

Bij de Augustus-staatsgreep in de Sovjet-Unie in 1991 werd die volgorde uit het oog verloren. Een groep conservatieve leden van de Communistische Partij wilde de hervormingsgezinde leider Gorbatsjov afzetten. Ze namen de kranten, de staatsradio en de nationale televisie over, maar verzuimden het telefoonnetwerk en een nieuw radiostation in handen te nemen. Ook het trein- en vliegverkeer ging gewoon door.

Ook in Burundi ging het in 2015 op die manier fout. Het lukte de coupplegers niet om tijdig de staatsradio in handen te krijgen. Dus waren ze niet in staat nieuws over de coup naar buiten te brengen. Troepen die loyaal aan de president waren gebleven, verkondigden vervolgens dat de coup was mislukt. Een dag later zat de president weer achter zijn bureau.

• Breng de leiders van het land 'in veiligheid'.

Leg na je coup zo snel mogelijk een verklaring af op televisie en sociale media waarin je duidelijk maakt dat het leger de controle heeft overgenomen om de orde in het land te herstellen. Zeg verder dat de oude leiders veilig zijn, dat de militaire controle tijdelijk is en er zo snel mogelijk verkiezingen worden gehouden. Pas als de orde is hersteld natuurlijk. Ooit. Een belangrijke boodschap om de rust te bewaren.

In Zimbabwe hebben ze het draaiboek voor coupplegers goed gelezen. Al vannacht lieten de militairen weten dat Robert Mugabe en zijn familie in veiligheid zijn. Inmiddels heeft Mugabe via de Zuid-Afrikaanse president Zuma laten weten dat hij onder huisarrest staat.

Tegelijkertijd is het voor een geslaagde staatsgreep belangrijk de oude machthebbers echt uit te schakelen. In het verleden namen de coupplegers dat uitschakelen vaak letterlijk. In Chili bijvoorbeeld: daar werd in 1973 Salvador Allende doodgeschoten tijdens een staatsgreep. In Congo werd premier Patrice Lumumba in 1960 gevangengenomen en een paar maanden later geëxecuteerd.

In Turkije waren de coupplegers vorig jaar te laat: ze gingen op jacht naar president Erdogan op zijn vakantieadres in de zuidelijke stad Marmaris, maar de president was al vertrokken. Binnen enkele uren was hij al op TV te zien via een facetime-interview met CNN-Turk waarin hij zijn aanhang opriep massaal de straat op te gaan.

Ook in Rusland liep het fout. In 1991 stelden de coupplegers wel Gorbatsjov onder huisarrest, maar vergaten ze hun belangrijkste tegenstander Jeltsin, inmiddels de gekozen president van Rusland, te arresteren.

• Zorg dat je zeker 7 dagen de grip op het land houdt.

Het kan een dag meer of minder zijn, maar een week is genoeg tijd om ervoor te zorgen dat de oude machthebbers zich overgeven of het land ontvluchten. In diezelfde periode moet het volk zich kunnen berusten in de machtsovername.

De coup zelf moet eigenlijk in een paar uur voorbij zijn, wil hij kans van slagen hebben. "Het moet snel en bloedeloos gaan", zegt van Veen. "Eigenlijk moet het binnen een nacht een fait accompli zijn. Als het langer duurt en mensen de straat opgaan, nemen de slagingskansen van de coupplegers snel af. Dan ontstaat onzekerheid."

• Heb een plan voor de toekomst.

Zelfs als een staatsgreep slaagt, gaat het daarna nog vaak mis. Soms veranderen de militaire regimes na de coup in wrede junta's, zoals in Argentinië en Chili gebeurde in de jaren zeventig en tachtig.

Of coupplegers op termijn de steun van de bevolking kunnen behouden, hangt voor een groot deel af van de economische ontwikkeling van het land, stelt van Veen. "Dat is voor een regime dat met een staatsgreep aan de macht is gekomen de basis van zijn legitimiteit. Want ze kunnen niet zeggen dat ze zijn gekozen."

Onderzoeksbureau Macquarie Research ging vorig jaar na hoe vaak een coup uiteindelijk voor positieve verandering heeft gezorgd. De conclusie is dat het nieuwe militaire bewind er vaak niet in slaagt een sterk maatschappelijk en economisch kader neer te zetten. Daardoor is het moeilijker om het land op te bouwen.

Maar er zijn uitzonderingen. Ondanks de verschrikkingen die de militaire regimes vaak aanrichtten, hebben ze soms geleid tot succesvolle democratieën, schrijven de onderzoekers. "Korea, Taiwan, Chili en - tot op zekere hoogte - Spanje zijn klassieke voorbeelden van landen waar militaire coups de weg hebben bereid voor efficiëntere en succesvollere burgerregeringen."

• En last but not least: noem de staatsgreep nooit een staatsgreep.

Al sinds de Franse Revolutie vermijden coupplegers angstvallig het 's'-woord. Er wordt meestal gesproken over een reddingsactie of een machtsovername in het belang van het land of het volk. De Zimbabwaanse militairen die de macht hebben overgenomen hebben dat goed begrepen. Ze ontkennen dat het om een staatsgreep gaat en zeggen dat ze alleen "criminelen" in regeringskringen willen aanpakken.

In 1991 gingen de coupplegers in de Sovjet-Unie hiermee de fout in. Tijdens de eerste persconferentie op de nationale televisie probeerde Gennadi Janajev met trillende handen uit te leggen dat ze het moederland wilden redden.

Maar niet veel later liet een journaliste toch gewoon het woord staatsgreep vallen. Ook de latere president Jeltsin sprak van een coup en mobiliseerde op die manier duizenden aanhangers om het Sovjet-parlement te verdedigen.

Doordat de woorden staatsgreep en coup waren gevallen leek een geweldloze machtsovername niet langer mogelijk. De coupplegers konden zich geen bloedbad permitteren: de staatsgreep was mislukt.