Probleemschulden: it's the psychology, stupid...
Het systeem van de overheid om burgers te beschermen tegen financiële problemen werkt niet en maakt de ellende vaak alleen maar groter. Voorlichting om uit te leggen hoe het allemaal werkt en boetes om af te schrikken en te straffen gaan uit van een ideale burger die niet bestaat.
De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) kraakt in de studie Eigen Schuld? Een gedragswetenschappelijk perspectief op probleemschulden kritische noten over de overheid als schuldeiser. In het onderzoeksrapport (.pdf) duikt de WRR in het hardnekkige probleem dat al jaren het kabinetsstempel 'speerpunt' draagt, maar nauwelijks beheersbaar lijkt.
Probleemschulden zijn schulden waarvan je redelijkerwijs niet kunt uitgaan dat ze binnen de gestelde termijn worden afgelost. Ze leiden tot stress en andere gezondheidsproblemen en belemmeren een onbekommerde deelname aan de samenleving. Een op de tien huishoudens (ruim een half miljoen) heeft dergelijke schulden.
Regels en regimes
De grootste schuldeiser van Nederland is de overheid in de hoedanigheden van onder meer de Belastingdienst, het UWV en het CJIB. Gemiddeld hebben mensen met probleemschulden te maken met veertien verschillende schuldeisers, allemaal met eigen regels en regimes voor afbetaling.
Die zijn vaak ingewikkeld en moeilijk te doorgronden. Voor de 2,5 miljoen laaggeletterden in Nederland is goed financieel beheer al snel te moeilijk, zegt de WRR.
De ideale burger doet geen impulsaankopen.
"Op papier is het in Nederland goed geregeld", zegt onderzoeker Will Tiemeijer. "Als je weinig verdient, zijn er allerlei inkomensvoorzieningen. Als je toch schulden maakt en die niet afbetaalt, krijg je eerst aanmaningen en een dwangbevel, voordat ze je geld inpikken. En als je helemaal vastloopt, kun je kijken of je in een schuldsaneringstraject terecht kan komen."
Maar in die papieren werkelijkheid gaat de overheid volgens Tiemeijer ten onrechte uit van een daadkrachtige, goedgeïnformeerde en gedisciplineerde burger. "Als die een probleem heeft, pakt hij dat direct aan. Hij leest en begrijpt al zijn post en heeft zijn administratie op orde. Als er iets mis dreigt te gaan, komt hij meteen in actie. De ideale burger doet geen impulsaankopen en laat zich niet uit het veld slaan als hij de ene tegenvaller na de andere voor z'n kiezen krijgt."
Helaas, heel veel mensen vallen niet in dat profiel van de ideale burger. Volgens de WRR overschat de overheid de financiële zelfredzaamheid van de burgers. In het rapport kijkt de WRR naar schuldenproblematiek vanuit een psychologisch, gedragswetenschappelijk perspectief.
"Dan zie je", zegt de onderzoeker, "dat mensen die goed zijn opgeleid ook in financiële problemen komen. Dat het krijgen van schulden niet alleen het gevolg is van informatie wel of niet goed kunnen verwerken."
Aanleg voor schulden
Persoonlijkheid speelt een belangrijke rol, zegt de WRR. Zowel wetenschappelijke literatuur als eigen WRR-onderzoek laat zien dat mensen met een vermijdend karakter en mensen met weinig zelfcontrole een beduidend grotere kans lopen op financiële problemen. Ze zijn eerder geneigd problemen te ontkennen, te veel geld uit te geven en niet op tijd maatregelen te nemen.
Deze persoonlijkheidskenmerken zijn voor een deel erfelijk bepaald. Sommige mensen hebben zo 'van nature' meer kans op financiële problemen dan anderen.
Hoe hard wil je zeggen: eigen schuld, dikke bult?
Als gevolg van stress en armoede denken mensen minder lang over beslissingen na. Ze laten zich sterker leiden door acute problemen van het moment. Hun zelfcontrole wordt minder. "Dus juist op het moment dat het extra belangrijk is geen domme dingen te doen, gaan psychologische mechanismen spelen die het moeilijker maken verstandige financiële besluiten te nemen en de lange termijn voor ogen te houden. Zo kan een neerwaartse spiraal ontstaan", zegt Tiemeijer.
"Als je dan denkt: we doen er nog een bak voorlichting tegenaan, of we gaan nog harder straffen, dan los je het probleem waarschijnlijk niet op en loop je het risico dat je het alleen maar erger maakt". Ook is er een morele vraag, zegt Tiemeijer. "Als iemand in zo'n situatie zit, hoe hard wil je dan tegen hem zeggen: 'eigen schuld, dikke bult'?"
