De stemmen zijn geteld, Oekraïne-verdrag verworpen
Alle stemmen zijn geteld, het verdrag is verworpen
De Zuid-Hollandse gemeente Giessenlanden heeft als laatste de uitkomst van het referendum doorgegeven. Daarmee zijn alle stemmen geteld. Het referendum heeft geleid tot een ruime zege voor de tegenstanders van de associatieovereenkomst met Oekraïne.
61,1 procent heeft tegen het verdrag gestemd en 38,1 procent stemde voor. 0,8 procent bracht een blanco stem uit. Nu alle stemmen zijn geteld staat vast dat de opkomstdrempel van 30 procent is gehaald; 32,2 procent van de stemgerechtigden heeft vandaag zijn stem uitgebracht.
Hiermee sluiten wij ons liveblog. Via onze reguliere berichtgeving houden wij u op de hoogte van al het nieuws rondom het referendum.
Tweede Kamer: dit moet gevolgen hebben
De meerderheid in de Tweede Kamer vindt dat het verdrag met Oekraïne niet kan worden geratificeerd nu de uitslag van het referendum geldig is. De opkomstdrempel van 30 procent is gehaald en de meerderheid vindt dat dat niet zonder gevolgen kan blijven.
Lees verder: Tweede Kamer: dit moet gevolgen hebben
GeenPeil viert feest, maar Jan Roos houdt de champagne nog even dicht
Aanhangers van GeenPeil vieren feest. Er ging luid gejuich op toen voorman Jan Roos in Amsterdam zei: "61 procent zegt nee."
Van Klaveren: uitslag is duidelijk, verdrag moet van tafel
Kamerlid Van Klaveren van de tweemansfractie Bontes/Van Klaveren vindt de uitslag helder en wil dat het verdrag van tafel gaat.
Veel gemeenten kleuren rood
Een blik op de uitslagenkaart laat zien dat in het overgrote deel van de Nederlandse gemeenten tegen het associatieverdrag met Oekraïne is gestemd. In slechts een aantal gemeenten is tot nu toe voor het verdrag gestemd, waaronder Amsterdam, Nijmegen, Groningen, Leiden en Wageningen.
Klaver had hoop op hogere opkomst
GroenLinks-leider Klaver is teleurgesteld over de opkomst. "Ik had gehoopt op een hogere opkomst." De uitslag heeft consequenties, zegt hij. "Het is een moeilijke vraag hoe het nu verder moet."
'Tegenstem is motie van wantrouwen naar Brussel'
"Als zo'n tweederde van de stemmers nee zegt is dat ook een motie van wantrouwen van het volk tegen de elite uit Brussel en Den Haag", twitter PVV-leider Wilders.
Kiev vindt 'nee-stem' een probleem van Nederland
Als de definitieve uitslag van het Oekraine-referendum uitwijst dat Nederland tegen het verdrag heeft gestemd, is dat een teleurstelling voor Oekraïne. Maar niet alleen voor Oekraïne, zegt correspondent Gert-Jan Dennekamp. "Het is ook een beetje een probleem van Nederland", is volgens hem de gedachte in Kiev.
Amsterdam stemt voor verdrag
Tot nu toe kleurt het grootste gedeelte van de uitslagkaart rood, maar Amsterdam is een van de steden waar een meerderheid van de kiezers voor het verdrag heeft gestemd. Ruim 52 procent stemde voor, 46 procent tegen.
In totaal ging 26,8 procent van de kiesgerechtigden naar de stembus in de hoofdstad.
Samsom: recht doen aan de nee-stem
De PvdA-leider zegt dat de nee-stem "recht moet worden gedaan". Samsom noemt de uitslag best ingewikkeld en zegt dat het kabinet goed moet nadenken over wat er precies moet gebeuren. Hij vindt de opkomst rond de 30 procent teleurstellend.
'Zonder internet geen referendum'
Jan Roos noemt het referendum op NPO Radio 1 een internetrevolutie. De initiatiefnemer van GeenPeil is er trots op dat ze op een digitale manier voldoende handtekeningen hebben verzameld voor dit referendum. "Het is 2016. Het is een schande dat het internet nog vaak zo wordt ondergewaardeerd. Zonder internet was dit referendum er nooit geweest."
Volgens Roos blijft het voorlopig spannend omdat er nog veel onduidelijk is. "Ik heb altijd gezegd dat het Nee-kamp zal overwinnen en dat gebeurt nu ook."
Prognose ANP: referendum is geldig
Volgens de verkiezingsdienst van het ANP komt de opkomst boven de drempel van 30 procent uit. Volgens de verkiezingsdienst hebben de nee-stemmers een ruime meerderheid behaald in het Oekraïne-referendum. Op basis van 191 gemeentes (38,9 procent van de stemmen) heeft het tegenkamp ruim 61 procent gehaald. De voorstemmers moesten het doen met bijna 38 procent, meldt het ANP.
In Brussel gelooft niemand dat verdrag van tafel gaat
Volgens NOS-correspondent Arjan Noorlander is Brussel bereid om met Nederland te praten over de uitkomst van het referendum, maar gelooft niemand dat het verdrag met Oekraïne van tafel gaat.
CDA'er Buma: deze nee is een nee met een groot vraagteken
CDA-leider Buma is nog terughoudend in zijn reactie, omdat de definitieve uitslag nog niet bekend is. De partij is geen voorstander van het referendum, maar vindt wel dat de uitslag gerespecteerd moet worden. "Dan moet het verdrag niet worden geratificeerd." Buma wijst erop dat het dan onduidelijk is wat er moet gebeuren, ook omdat een deel van het verdrag al in werking is. "Niemand die weet wat er dan moet gebeuren."
Rutte: verdrag kan niet zonder meer geratificeerd worden
De premier zegt dat bij een opkomst boven 30 procent het verdrag "niet zomaar mag doorgaan". Hij pleit voor een stap voor stap-aanpak; eerst de definitieve uitslag afwachten, dan de uitslag in het kabinet bespreken en dan praten met de Tweede Kamer. De premier zegt dat hij daarvoor de tijd gaat nemen. "Dat gaan we zorgvuldig doen. Dat duurt dagen, zo niet weken. Dat zijn we aan de kiezers verplicht."
Rutte gaf ook een compliment aan het nee-kamp omdat ze erin geslaagd zijn een groot deel van de kiezers achter zich te krijgen. "Dat heeft wel iets te betekenen."
Tegenstanders reageren blij, voorstanders terneergeslagen
De eerste resultaten van het Oekraïne-referendum zorgen voor blijdschap bij de tegenstanders van het verdrag, bij de voorstanders is de stemming terneergeslagen.
VVD'er Ten Broeke: regering moet serieuze reactie geven
VVD-Kamerlid Ten Broeke wijst erop dat er veel mensen naar de stembus zijn gegaan. Hij is teleurgesteld door de voorlopige cijfers, maar wil nog weinig kwijt over de consequenties. "Daar moet regering serieuze reactie op geven."
Internationale pers in Nieuwspoort
Niet alleen in Nederland is er volop aandacht voor het Oekraïne-referendum. Tientallen internationale journalisten zijn naar Den Haag gekomen om verslag te doen van de uitslagenavond. Onder andere het Engelstalige Al Jazeera en het Russische Channel 5 uit St. Petersburg zijn in perscentrum Nieuwspoort aanwezig. "Waarom wij hier zijn? Omdat het groot nieuws is natuurlijk", aldus verslaggever Gila Holeam van Rusland 1, één van de grootste televisiezenders van het land. "Oekraïne is immers een broederlijk buurland en een belangrijke handelspartner voor Rusland."
Ook een groot deel van het Nederlandstalige Oekraïne Magazine zit in Nieuwspoort. Het tijdschrift wordt al jaren gemaakt, maar voor het referendum kwam er een speciale editie. Vooraf hoopte verslaggeefster Sofia Pavlovska nog op een overduidelijk 'ja'. "Bij een nee denk ik namelijk dat een kleine beetje hoop voor het Oekraïense volk verloren gaat."
Live-uitzending over uitslag referendum
De uitslagen kunt u volgen in Nieuwsuur op NPO 2. De uitzending is live te volgen.
Pechtold: nee is nee, dus verdrag niet ratificeren
D66-leider Pechtold benadrukt dat het kabinet bij een nee-overwinning het verdrag niet moet ratificeren. "Nee is nee", zegt hij. "Dit moeten we volgen." Hij is teleurgesteld, maar vindt dat dit bij een campagne hoort. "Je wint of je verliest."
Jonge Liberalen: stop met het referendum
De JOVD wil dat de VVD morgen het initiatief neemt om de referendumwet weer te schrappen, onder meer omdat de opkomstcijfers vies tegenvallen. "Door massaal weg te blijven spreekt de Nederlandse kiezer zich vandaag vooral uit tegen het referendum", laat JOVD-voorzitter Van de Burgwal in een persbericht weten.
Politici reageren op nieuwste prognose
SP-leider Roemer wordt met de minuut vrolijker van de update van de exitpoll. Volgens hem geeft de bevolking aan dat Nederlanders geen verdrag willen met een corrupt land. Het kabinet moet de uitslag accepteren, zegt de SP'er. "Ik geloof niet dat ze het lef hebben om dit aan de kant te schuiven."
SGP: duidelijk dat men geen boodschap heeft aan referendum
"Wat glashelder is, is dat het overgrote deel van de mensen geen boodschap aan dit referendum heeft", zegt SGP-leider Van der Staaij.
PvdD: duidelijke uitkomst niet negeren
De leider van de Partij voor de Dieren, Marianne Thieme, vindt de kiesdrempel van 30 procent minder belangrijk en zegt dat het kabinet iets moet doen met zo'n duidelijke uitkomst.
#RF16: bekijk hier de uitslagen
De eerste uitslagen van het Oekraïne-referendum zijn binnen. Schiermonnikoog was even na 21.00 uur de eerste gemeente waar het tellen van de stemmen klaar is. Bekijk in de interactieve kaart hieronder de uitslagen per gemeente en de actuele tussenstand.
Lees verder: #RF16 Bekijk hier de uitslagen
Update exitpoll: opkomst is 32 procent, grote meerderheid tegen
In het referendum over het associatieverdrag met Oekraïne heeft een meerderheid van 64 procent van de stemmers tegen het verdrag gestemd. 36 procent is voor. Dat meldt onderzoeksbureau Ipsos in een exitpoll in opdracht van de NOS.
Volgens Ipsos komt het opkomstpercentage uit op 32 procent.
ChristenUnie: luisteren naar de nee-stem
De leider van de ChristenUnie vindt dat er met de duidelijke nee-stem rekening gehouden moet worden. "Je moet er iets mee doen", zegt Segers. Hij heeft wel gemengde gevoelens over het referendum, omdat de organisatoren duidelijk maakten dat ze eigenlijk niet zozeer interesse hadden in het daadwerkelijke associatieverdrag.
Ook in Europa wordt gereageerd op de uitslag
Dennis de Jong, de delegatieleider van de Europese tak van de SP, laat in een eerste reactie weten dat het niet zozeer om het opkomstpercentage gaat, maar dat een groot deel van de mensen tegen het associatieverdrag is.
Volgens Paul Tang van de PvdA in Brussel moet Nederland het verdrag nu niet ratificeren en dus is het verdrag niet geldig. Zonder Nederlandse handtekening kan het verdrag niet bestaan.
PvdA'er Maij: nu eerst kijken wat definitieve uitslag is
PvdA-Kamerlid Maij is terughoudend in haar eerste reactie. "Het is spannend", zegt ze.
Wilders: uitslag is geweldig
"Grote meerderheid stemmers is tegen, dat is geweldig. Ik hoop dat de opkomst nog de 30% zal halen! #spannend", laat PVV-leider Wilders in een tweet weten.
D66 verrast door groot verschil ja- en nee-kamp
D66-leider Pechtold feliciteert het nee-kamp, maar had gerekend op een andere uitslag. "Ik had verwacht dat het ja- en nee-kamp dichter bij elkaar zouden liggen. Het is heel spannend", aldus Pechtold.
Roemer: deze uitslag kan je niet in de wind slaan
Oppositiepartij SP is tegen het associatieverdrag met Oekraïne en daarom blij met de grote groep nee-stemmers. "Deze uitslag kan je niet in de wind slaan", zegt SP-leider Roemer.
Tegenstanders verdrag: dit valt niet te negeren
De initiatiefnemers van het referendum over het associatieverdrag met Oekraïne reageren opgetogen na het bekend worden van de exitpolls. "Het spant erom", zegt Thierry Baudet van het Forum voor Democratie. "Dit valt niet te negeren, het is sowieso het begin van een discussie over een andere EU."
Jan Roos van GeenPeil voorziet een "leuke en spannende" avond. Hij noemt het "too close to call". Hij benadrukt dat de drempel van 30 procent alsnog gehaald kan worden.
Ipsos: geldigheid referendum onzeker
Het is 21.00 uur, de stembureaus zijn gesloten. Onderzoeksbureau Ipsos heeft becijferd dat 29 procent van de kiesgerechtigden heeft gestemd. Als de prognose van Ipsos klopt, dan is de opkomstdrempel niet gehaald. Die ligt op 30 procent.
De prognose van het onderzoeksbureau heeft een foutmarge van 3 procent.
Volgens Ipsos heeft een meerderheid van 64 procent van de stemmers tegen het verdrag gestemd. 36 procent is voor.
'Thierry Baudet bezorgd of opkomstdrempel wordt gehaald'
Thierry Baudet, een van de initiatiefnemers van het Oekraïne-referendum, is er niet gerust op dat de opkomstdrempel van 30 procent wordt gehaald. Dat zei hij tegen NOS-verslaggever Wessel de Jong.
'Oekraïense regering maakt zich weinig zorgen over uitkomst referendum'
Het Oekraïne-referendum in Nederland krijgt in de Oekraïense media ook veel aandacht, zegt NOS-correspondent Gert-Jan Dennekamp vanuit Kiev. De regering van Oekraïne maakt zich volgens hem weinig zorgen over de uitkomst van het referendum.
'Speelruimte Rutte in Brussel bij 'nee' is heel beperkt'
Premier Mark Rutte staat een lastige opdracht te wachten als een meerderheid tegen stemt. Hij moet dan met de uitkomst naar Brussel, waar hij volgens verslaggever Ron Fresen niet veel mogelijkheden heeft.
NOS-programma Nederland Kiest
Op NPO 1 begint nu het NOS-programma Nederland Kiest, met om 21.00 uur een prognose van onderzoeksbureau Ipsos van de uitslag en de opkomst.
De uitzending is hier live te volgen.
'Rij voor stemlokaal in Oldenzaal'
Volgens een verslaggever van het televisieprogramma EenVandaag staat er een rij voor een stemlokaal in Oldenzaal. De wachttijd bedraagt zo'n 40 minuten, zegt hij.
'Opkomst blijft achter bij opkomst Europese verkiezingen'
Het is nog steeds spannend of de opkomstdrempel van 30 procent bij het Oekraïne-referendum gehaald wordt. De opkomst blijft achter bij de opkomst van de Europese verkiezingen in 2014, zegt NOS-verslaggever Kysia Hekster.
'Meer referenda in de maak'
Geïnspireerd door het referendum over het associatieverdrag tussen de Europese Unie en Oekraïne, hebben een aantal organisaties het Platform TTIP Referendum opgericht om ook hierover de mening van de Nederlandse bevolking te vragen. Dat meldt het ANP. De organisaties zijn volgens het persbureau begonnen met de voorbereiding van een referendum over het Amerikaans-Europese handelsverdrag TTIP en de Canadese variant, CETA.
Het ANP meldt dat een petitie om het referendum mogelijk te maken door zo'n 67.000 mensen is ondertekend. In totaal zijn voor een referendum 300.000 handtekeningen nodig.
Interactieve kaart met uitslagen
Op nos.nl en in onze app komen straks op een interactieve kaart de uitslagen. U kunt ook een melding krijgen van de uitslag van uw gemeente als die binnen is.
Let op: de meldingen werken alleen in de browser waarin de alerts zijn ingevuld. Alerts die je aanzet op je mobiele telefoon, komen niet binnen op een laptop of computer.
Meer dan 27 procent in Utrecht
In Utrecht heeft 27,1 procent van de kiesgerechtigden zijn stem uitgebracht. In Eindhoven is dat 22 procent en in Rotterdam 22,4 procent.
Verslaggever Arno Leblanc interviewde een 23-jarige voorzitter van één van de Utrechtse stembureaus.
Stemmen in 360 graden
Er kon vandaag ook gestemd worden in het Gemeentemuseum in Den Haag. Het bijzondere stemlokaal in 360 graden, gemaakt door onze collega's van NOS op 3.
Extra NOS-uitzendingen rondom het referendum
Van 20.30 uur tot 21.20 uur is er op NPO 1 de speciale verkiezingsuitzending Nederland Kiest. Daarin wordt om 21.00 uur een prognose van de uitslag en de opkomst bekendgemaakt. De uitzending is live te volgen. De uitslagen kunt u volgen in Nieuwsuur, vanaf 22.00 uur op NPO 2. Ook die uitzending is live te volgen.
Op de radio zijn de uitslagen te horen in het programma Nederland Kiest op NPO Radio 1 van 20.30 uur tot 23.00 uur.
'Opkomstdrempel wordt gehaald'
André Krouwel, politicoloog en directeur van Kieskompas.nl, denkt dat de opkomst toch wel eens richting de 42 procent kan gaan. In ieder geval is er bij de politicologen consensus dat de drempel van 30 procent wordt gehaald, zegt Krouwel tegen het ANP.
Maurice de Hond is het niet met hen eens. De opiniepeiler denkt nog altijd dat de drempel niet wordt gehaald. Eerder vandaag uitte De Hond op Twitter al kritiek op Krouwel.
Stembureaus nog anderhalf uur open
Misschien heb je vanochtend vroeg al gestemd. Misschien ben je er nog niet aan toe gekomen, of twijfel je nog, maar hoe dan ook: je hebt niet zo heel lang meer. Zoals bij alle verkiezingen van de laatste jaren sluiten de stembureaus ook bij dit referendum over het associatieverdrag met Oekraïne om 21.00 uur.
Thierry Baudet brengt stem uit
Vanmiddag was hij even zoek, Thierry Baudet, een van de initiatiefnemers van het Oekraïne-referendum. Een paar minuten geleden bracht hij alsnog zijn tegen-stem uit, laat het Forum voor Democratie op Twitter weten.
Rotterdam nadert 20 procent opkomst
De opkomst Rotterdam is verder gestegen naar bijna 20 procent. In Enschede heeft 21,6 procent van de kiesgerechtigden gestemd.
Wanneer is een stem geldig of ongeldig?
Wanneer telt een stem mee en wanneer niet? De Kiesraad zet de voorbeelden op een rijtje. Minister Plasterk van Binnenlandse Zaken twittert wat er met ongeldige stemmen gebeurt.
Politici stemmen, een overzicht
Veel politici brachten vandaag hun stem uit onder het toeziend oog van de pers. Ook Jan Roos, de drijvende kracht achter de tegen-campagne, kon op belangstelling van de media rekenen. Een overzicht.
'Grote keuzebolletjes op stembiljet Rotterdam'
In Rotterdam zijn de keuzebolletjes op het stembiljet voor het referendum groter dan in de rest van het land, zegt een woordvoerder van de gemeente tegen tegen RTV Rijnmond. De gemeente heeft de bolletjes volgens de omroep groter gemaakt, omdat er vanuit de landelijke SP kritiek was gekomen dat de stembiljetten te onduidelijk zouden zijn.
'Heel spannend of opkomstdrempel van 30 procent wordt gehaald'
Het gaat erom spannen of de opkomstdrempel van 30 procent wordt gehaald, zegt verslaggever Kysia Hekster. "Zelf ben ik in vijf stembureaus geweest, en daar valt op dat de opkomst achterblijft bij bijvoorbeeld de verkiezingen voor het Europees Parlement." Ze benadrukt wel dat het voor het eerst is dat kiezers voor een raadgevend referendum naar de stembus mogen.
Opkomstpercentage Rotterdam stijgt verder
In Rotterdam hebben om 18.00 uur 17,2 procent van de kiezers hun stem uitgebracht. Een uur geleden was dat nog 15,4 procent.
'Ook in Oekraïne veel aandacht voor het referendum'
Het referendum over het associatieverdrag met Oekraïne wordt ook in Oekraïne op de voet gevolgd. "Er is uitvoerig aandacht voor in de media hier", zegt verslaggever Gert-Jan Dennekamp in Kiev.
Russische belangstelling voor referendum
Ook de Russen volgen het Oekraïne-referendum, blijkt uit een tweet van correspondent David Jan Godfroid.
Opkomstpercentages lopen op
Nieuwe opkomstpercentages druppelen binnen. Rond 17.00 uur was de opkomst in Rotterdam 15,4 procent, in Enschede 16,5 procent, in Almere 16 procent en in Eindhoven 16,5 procent. In Amsterdam hebben inmiddels bijna 14 procent van de kiezers hun stem uitgebracht.
Lees verder: Amsterdam meldt opkomst van 14 procent
'Thierry Baudet leeft nog'
Een van de initiatiefnemers van het Oekraïne-referendum, Thierry Baudet, was woensdagmiddag nergens te bekennen. Jan Roos, een andere aanjager van het referendum, meldt nu dat Baudet "nog leeft". Volgens journaliste Hella Hueck lag hij ziek op bed.
Op Twitter ontstond woensdagmiddag spontaan de hashtag #whereisthierry. Baudet heeft de afgelopen tijd fel campagne gevoerd voor het referendum, en tegen het associatieverdrag tussen de Europese Unie en Oekraïne.
Woordvoerder Duitse regering wil niets zeggen over "lopend democratisch proces"
Nieuwe opkomstcijfers
De opkomst bij het Oekraïne-referendum kruipt langzamerhand omhoog. De grote vraag is en blijft of de opkomstdrempel van 30 procent om 21.00 uur wordt gehaald.
Ook binnen zijn de opkomstcijfers in de gemeente Utrecht (14,6 procent om 16.00 uur) en Tilburg (12,2 procent om 16.00 uur).
Bekende tegenstander Thierry Baudet onbereikbaar
Update 16.18 uur: Baudet zegt dat hij verhinderd was en later vandaag alsnog zijn stem zal uitbrengen.
Lokale PvdA-politica: ook Hitler hield graag referenda
De fractievoorzitter van de PvdA in de gemeenteraad van Midden-Delfland gaat vandaag niet stemmen, zegt ze tegen de lokale omroep WOS. Elly de Jong vindt het referendum een kostenverslindend project, dat er moest komen van een "idioot met een petje". Bovendien wijst ze erop dat Adolf Hitler ook dol was op het organiseren van referenda:
Kremlin bekritiseert kabinet opnieuw om referendum-informatie
Het Kremlin blijft bij zijn kritiek dat de Nederlandse regering het referendum in diskrediet wil brengen.
Op een vraag van de NOS zegt woordvoerder Maria Zacharova van het ministerie van Buitenlandse Zaken dat ze vindt dat het kabinet de Nederlandse bevolking niet goed heeft ingelicht over het referendum.
Gezelligheid in het verzorgingshuis
Wanneer is je stem geldig, en wanneer niet?
Bekijk het in onderstaande video.
Een toelichting bij de voorbeelden vind je hier.
'Ja-kamp' vs. 'nee-kamp' op Twitter
Data op Twitter over het 'ja-kamp' en het 'nee-kamp' laten een verschillend beeld zien.
Coosto zocht uit dat er vandaag bijna 7000 berichten zijn geplaatst over een tegenstem, met daar tegenover ruim 5700 voor een 'ja-stem'.
Twitter Nederland duidt het sentiment met de tool TwitterReverb. Daarbij is alleen gekeken hoe vaak de hasthtag #stemvoor (ongeveer 9500) is gebruikt en hoe vaak de hashtag #stemtegen (ongeveer 6000). De blauwe lijn staat voor het aantal tweets door de dag heen met #stemvoor, de witte voor de berichten met #stemtegen. Onderaan staan per categorie drie tweets uitgelicht die het goed hebben gedaan binnen beide kampen:
Samsom laat zich niet beïnvloeden door zoon
Persoonlijke uitslagenpagina
Wil je niks missen van de referendumuitslagen in jouw gemeente? Ga dan naar NOS.nl/rf16 en laat weten van welke gemeente je op de hoogte gehouden wilt worden. Je ontvangt een melding in de kaart als jouw gemeente binnen is.
Let op: de meldingen werken alleen in de browser waarin je de alerts hebt ingevuld. Alerts die je aanzet op je mobiele telefoon, komen niet binnen op je laptop of computer.
Rustig bij kleinste stembureau, maar wel gezellig koffiemomentje
Het is relatief rustig bij de kleinste stemlocatie van Nederland. Meestal hebben Wim en Elly Westhoff in hun woonkamer een opkomst van boven de 100 procent, omdat er ook mensen uit andere plekken langskomen. Eigenlijk vooral om sfeer te proeven. Maar vandaag lijkt die topscore er niet te komen. "Ik verwacht 50 tot 60 procent", zegt Wim tegen het ANP. "Het is niet druk, maar we redden het uitstekend, we hoeven ons niet te vervelen. Met de koffie kwamen een paar mensen extra langs.''
Ook Denen twitteren en masse over referendum?
Op Twitter staan veel berichten met de handige hashtag #RF16, maar die gaan niet allemaal over het Oekraïne-referendum...
Op de markt in Hengelo zijn ze er nog niet uit:
Rustig op de stations
Persbureau ANP meldt dat tot het middaguur ongeveer 1000 tot 2000 mensen hun stem hebben uitgebracht op de stations Amsterdam Centraal, Rotterdam Centraal, Den Haag Centraal en Utrecht Centraal. Er zijn nauwelijks rijen geweest. Sommige kiezers merken pas bij het stembureau dat ze alleen in hun eigen gemeente kunnen stemmen en dus niet op een station in een andere plaats, zegt een woordvoerder.
Duitsland: verdrag belangrijk voor hervormingen Oekraïne
De Duitse regeringswoordvoerder Steffen Seibert zegt tegen de NOS in Berlijn dat het associatieverdrag in de ogen van de Duitsers belangrijk is. "Wij hebben het verdrag in 2014 al ondertekend. Daar kunt u uit opmaken dat we het zowel politiek als economisch zien als ondersteuning van de hervormingspolitiek in Oekraïne." Hij voegt eraan toe dat de overeenkomst wat de Duitse regering betreft "niet gericht is tegen Rusland".
Over het referendum en de mogelijke uitkomst wil hij niets zeggen. "Zolang de Nederlanders hun democratische recht uitoefenen doen we daar geen uitspraken over."
Mag je stemmen met paspoort uit 2011?
Er worden op onze Facebookpagina veel vragen gesteld over 'een fout' op de stempas. Mensen die een paspoort hebben tot 7 april 2011, mogen met die identiteitspapieren nog gewoon stemmen.
Een identiteitsbewijs mag namelijk maximaal 5 jaar zijn verlopen om tóch geldig te zijn bij het stemmen, staat achter op de stempas:
Ga jij nog stemmen? Hier nog even waar het over gaat:
Voorlopige opkomst Rotterdam, Utrecht en Amsterdam
De gemeente Utrecht en Amsterdam hebben een tussenstand gegeven van de opkomst in hun steden. In Utrecht had rond 11.30 uur 7,5 procent van de kiezers gestemd. In Amsterdam lag dat aantal rond 13.00 uur op 6,5 procent, in Rotterdam heeft 7,4 procent van de kiesgerechtigden gestemd.
Boze Oldenzalers: belachelijk, dit heb ik nog nooit meegemaakt
Vraag voor Zwollenaren: waar ligt Oekraïne?
De Stentor besloot vanochtend gewapend met een kaart van Europa aan Zwolse stemmers te vragen waar Oekraïne ligt. En dat viel niet mee. "Is het dat land? Of toch die? Ik heb eigenlijk geen idee, wat erg!", roept een vrouw.
Bekijk de video:
Stemmen voor dummies
De Kiesraad heeft een pdf-bestand online geplaatst waarop precies te zien is wat wél en wat vooral níet mag op een stembiljet. Zo is het tekenen van een smiley toegestaan, maar mag je niet je stem 'benoemen'. Als je dus onder jeingekleurde hokje schrijft: de groeten van meneer Jansen, dan wordt je stem niet meegeteld.
Bekijk nog meer voorbeelden:
Drukte bij stembureaus in Oldenzaal
De gemeente Oldenzaal besloot geen extra stembureaus te openen voor het Oekraïne-referendum. Om die reden besloot Stichting GeenPeil, de initiatiefnemer van het referendum, een kort geding aan te spannen tegen de gemeente.
Volgens de burgemeester is het niet zo dat het drukker is, omdat er minder stemlocaties zijn geopend. Het kan volgens hem ook zijn dat er veel mensen komen stemmen.
Cartoonisten haken in op Oekraïne-referendum
In Friesland hoogste opkomst
De opkomst bij het Oekraïne-referendum lag deze ochtend in Friesland het hoogst, meldt het ANP.
Op Schiermonnikoog had om 11.00 uur 16,6 procent gestemd. Aan de andere kant van de Waddenzee, in Het Bildt, was de opkomst 14 procent. In Smallingerland schommelde de opkomst rond de 10 procent. Op Terschelling had 8,9 procent gestemd.
De opkomst is juist relatief laag in enkele gereformeerde gemeenten, zoals Urk (2,7 procent), Staphorst (3,18 procent) en Bunschoten (4 procent).
Kleinste stembureau
En ook tijdens deze stemdag is er weer een plek die te boek staat als de kleinste stemlocatie. In deze woonkamer in Marle kunnen mensen hun stem uitbrengen:
- ANP
Het stembureau in de huiskamer in Marle - ANP
- ANP
- ANP
Stemmen in Breda: het stinkt hier
Mensen die gaan stemmen bij het stadskantoor aan de Claudius Prinsenlaan in Breda krijgen te maken met een flinke rioollucht, meldt BN De Stem. Al weken is er een lekkage van een afvoer en vandaag wordt die gerepareerd. Dat zorgt voor de nodige stank. Mensen komen klagend binnen: "Wat stinkt het hier zegt." De goedkoper luchtverfrissers helpen niet, schrijft de krant.
Initiatiefnemer Jan Roos brengt stem uit
Jan Roos, een van de initiatiefnemers van het referendum, bracht zijn stem uit in een serviceflat in zijn woonplaats Bergen. Hij noemt het Oekraïne-referendum "een feest van de democratie". Hij zou "verdrietig" zijn als de drempel van 30 procent niet wordt gehaald. Roos verwacht dat het 'nee-kamp' wint vandaag.
NOS op 3 peilde de stemming op station Utrecht Centraal:
Wat is de toekomst van het referendum?
Verwarrend bord bij stembureau Leeuwarden
Op het station in Leeuwarden staan vandaag opmerkelijke borden die moeten verwijzen naar een stembureau tegenover het station. Doordat de borden niet groter zijn is er door de gemeente voor gekozen om het woord 'tegenover' op te splitsen in twee woorden met een streepje ertussen. En dan krijg je dus dit:
Stembureau tourt door Harderwijk
Kost een ja-stem ons geld?
NOS op 3 hield een vraag en antwoord-sessie op Facebook over het referendum. Onze redacteuren Joost Schellevis en Roselien Herderschee doken de afgelopen tijd in alles wat je maar over het referendum wilt en kunt weten. Zo kwam onder meer de volgende vraag aan bod: gaat een ja-stem ons geld kosten?
De directe gevolgen zijn lastig te voorspellen, zeiden de twee. In het verdrag staat dat er geen kosten aan gekoppeld zijn, dus het kost ons niet direct geld. Maar het is een handelsverdrag, dus het heeft te maken met geld en de economie. Oekraïne kan aanspraak maken op bestaande fondsen, zoals in het verdrag staat.
Premier Rutte stemt voor: help Oekraïne met opbouw democratie
Premier Rutte roept op om vóór te stemmen bij het referendum. "We moeten Oekraïne helpen met de opbouw van de rechtsstaat, de democratie. De joodse minderheid en de gay community een extra steun in de rug geven. Dus ik roep heel Nederland op: ga stemmen en stem voor'', zei Rutte.
#referendumlockdown
'Meer kattenfoto's, minder referenda!' Onder dat motto is cartoonist Ruben L. Oppenheimer de protesthashtag #referendumlockdown gestart. Hij refereert daarmee naar de hashtag #BrusselsLockdown, die op Twitter werd gebruikt tijdens anti-terreuracties in Brussel. Toen stuurden mensen massaal kattenfoto's de wereld in om terreurverdachten op een dwaalspoor te zetten.
Wilders: Nederlandse volk beslist over eigen toekomst
Den Haag CS ontruimd, stembureau verplaatst
Het station in Den Haag is tijdelijk ontruimd geweest vanwege een brandalarm. Dat betekende ook dat het stembureau verplaatst moest worden.
Dit was de (tijdelijke) nieuwe locatie van het stembureau:
Inmiddels is alles weer bij het oude.
Opkomstcijfers druppelen binnen
In verschillende grote steden hebben de gemeentes de eerste opkomstcijfers bekendgemaakt. Over de cijfers valt weinig te zeggen, omdat ze lastig te vergelijken zijn met vorige referenda.
In Nijmegen lag het percentage rond 10.00 uur op 4 procent.
'Wat bezielt die Nederlanders?'
In Brussel, de stad waar de Europese Unie is gevestigd, wordt met veel verbazing gekeken naar het referendum over het associatieverdrag met Oekraïne. "Veel mensen vragen zich af wat de Nederlanders bezielt", zegt correspondent Gwen ter Horst. "Er zijn veel kritische columns geschreven in internationale media. Nederland staat echt een beetje te kijk in Brussel. En dat tijdens het Nederlandse EU-voorzitterschap."
Bericht voor alle forenzen
Op stations is de doorstroom bij de wachtrijen voor de stembureaus soms hoog. Veel mensen weten niet dat je alleen in je eigen gemeente mag stemmen, tenzij je van tevoren gevraagd hebt of het buiten je gemeente mag.
Worden blanco stemmen evenredig verdeeld?
Blanco stemmen worden niet evenredig verdeeld. De uitslag wordt namelijk als volgt verdeeld:
- xx procent VOOR
- xx procent TEGEN
- xx procent BLANCO
Zowel een blanco als een ongeldige stem telt mee voor de opkomst en dus voor het halen van de kiesdrempel van 30 procent.
Gevolg hiervan is dus dat voor of tegen zou kunnen winnen met minder dan 50 procent. Stel: 'tegen' behaalt 49 procent, 'voor' 48 procent en blanco/ongeldig 3 procent. Dan wint het tegenkamp. Overigens is landelijk nooit meer dan 0,8 procent blanco/ongeldig geweest. Bij het Europa referendum was dat 0,77 procent, het record tot nu toe in de recente geschiedenis.
Is stembiljet expres 'ingewikkeld' gemaakt?
Verschillende oppositiepartijen in de Tweede Kamer zijn bezorgd dat kiezers niet goed weten hoe ze moeten stemmen bij het Oekraïne-referendum. De SP beschuldigt het kabinet ervan dat het stembiljet bewust ingewikkeld is gemaakt, zodat mensen massaal fout zullen stemmen.
Regeringspartijen PvdA en VVD stellen voor om na het referendum een goede evaluatie te houden.
Stembureau in Utrecht te onveilig
Een stembureau in Utrecht is vanochtend niet open gegaan, vanwege een 'onveilige elektrische situatie' in het gebouwd. Dat meldt het AD. In het stembureau zijn bijna 2400 mensen uitgenodigd om te stemmen. De gemeente kijkt of het stembureau alsnog kan worden geopend. Mogelijk gebeurt dat om 10.00 uur.
Koblenko stemt
Ook actrice Victoria Koblenko, misschien wel de bekendste Nederlands-Oekraïense van ons land, heeft haar stem uitgebracht.
Van Hulten snapt 'boze mensen' over verloop campagne
Oud-PvdA-voorzitter Michiel van Hulten, die als voorzitter verbonden is aan Stem Voor, heeft zijn stem uitgebracht.
Campagne voeren bij stemlokaal. Mag dat?
Op Twitter vragen mensen zich af of politieke partijen wel mogen flyeren op de dag van het referendum. In Den Haag zijn mensen van D66 gezien, in Rotterdam van D66 en GroenLinks.
Het antwoord is: ja, dat mag. Buiten het stemlokaal mag reclame gemaakt worden voor politieke partijen. Vroeger was het een gewoonte om op de verkiezingsdag geen campagne te voeren. Dat is de laatste jaren steeds minder het geval.
In het stemlokaal is het verboden. Kiezers mogen daar niet in hun keuze beïnvloed worden. Leden van het stembureau mogen geen speldje, button of das van politieke partijen dragen.
'Gemiddelde Rus kan referendum bar weinig schelen'
Officieel hebben de Russen niets met het referendum over Oekraïne te maken, maar de werkelijkheid is anders. Oekraïne is belangrijk voor Moskou, dat niets ziet in een associatieverdrag tussen de EU en Oekraïne. Correspondent David-Jan Godfroid over de berichtgeving in de media over het referendum:
Exitpoll Tokio: 59% ja, 41% nee
Politici brengen stem uit
Moet jij voor of tegen stemmen?
Het Kieskompas heeft een stemhulp gemaakt over het referendum. Je kunt hier de test doen. Het is druk op de website, zegt André Krouwel van het Kieskompas. "Er lijkt sprake te zijn van Oekraïne-paniek. Iedereen wil op het laatste moment nog even kijken wat ze moeten stemmen."
Stemplicht?
Er wordt op Twitter veel gesproken over het stemrecht. De één vindt dat je per se moet stemmen, de ander zegt voor het eerst in zijn of haar leven niet gebruik te zullen maken van het stembiljet, bijvoorbeeld omdat ze het referendum 'flauwekul' vinden.
'Val van kabinet logischer dan nieuwe onderhandelingen Oekraïne'
Persbureau Reuters schrijft ook over het referendum. Zij stellen dat het kabinet bij een overweldigende 'nee' de EU kan vragen om de onderhandelingen met Oekraïne te heropenen. Maar, zo stelt het persbureau, een val van het kabinet lijkt meer waarschijnlijk.
Gisteren werd in de NOS-uitzending Nederland Kiest door de fractieleiders van de zes grootste partijen in de Tweede Kamer gesproken over het referendum. Zij vonden allemaal dat het kabinet de uitslag serieus moet nemen. PvdA-leider Samsom zei dat het bij een nee-stem "op deze manier zo niet geratificeerd kan worden".
Eerste stemfie gespot
Maar niet iedereen heeft trek in de stemfies:
Stembureaus in hele land open
Nadat het eerder al mogelijk was om te stemmen op treinstations, zijn nu ook de reguliere stembureaus in de rest van het land geopend. De stembureaus blijven tot 21.00 uur open.
Er zijn minder stembureaus dan bij gewone verkiezingen. Uit onderzoek van de NOS blijkt dat het er ongeveer 10 procent minder zijn. De schommelingen daarbij zijn groot. Een meerderheid van de gemeenten heeft het normale aantal stembureaus, maar in sommige plaatsen zijn het er veel minder.
Drukte op treinstations
In Rotterdam lijkt het mee te vallen met de drukte.
'Kiesdrempel zal waarschijnlijk gehaald worden'
Stemmen op sommige treinstations al mogelijk
Op de meeste treinstations kan worden gestemd voor het Oekraïne-referendum. De stations van Nijmegen en Castricum waren de eerste waar mensen hun stem konden uitbrengen; die gingen al om 05.00 uur open. Vanaf 05.30 uur volgden andere NS-stations.
- NOS / Michael de Smit
Stemmen op het station in Castricum
Om 7.30 uur gaan de reguliere stembureaus in het land open.
De belangrijkste voor- en tegenpunten
Weet je nog niet wat je moet stemmen? Hier de belangrijkste argumenten van de voor- en tegenstanders van het associatieverdrag met Oekraïne.
NOS op 3 hield gisteren op Facebook een vraag en antwoord-sessie waarin iedereen vragen kon stellen over het referendum. De belangrijkste zijn hier verzameld.
Hoe zit het nu eigenlijk?