Waarom een standbeeld een centrale rol speelt bij de rellen in Virginia

• Wouter Hoogland

Charlottesville is een slaperig universiteitsstadje, een liberaal bolwerk in een vrij rechtse staat. Maar sinds afgelopen weekend is het het toneel van massale rellen, die tot nu toe aan één tegendemonstrant het leven hebben gekost. Het geweld begon allemaal met het geplande weghalen van een standbeeld van Robert E. Lee, een zuidelijke generaal uit de Amerikaanse burgeroorlog.

Jelte Olthof, docent bij American Studies aan de Rijksuniversiteit Groningen, heeft zelf in Charlottesville gewoond. "Dat de rellen daar zijn heeft niets met de stad zelf te maken. Het is puur omdat het beeld daar nu weg wordt gehaald."

Zo bijzonder is dit niet: het zuiden van de VS staat vol met standbeelden van generaals als Lee, en steeds meer daarvan worden weggehaald. De standbeelden zijn volgens tegenstanders een herinnering aan het slavernijverleden van het land. Deze generaals, zeggen zij, vochten voor het recht om slaven te houden.

Toch stuit het weghalen van deze monumenten op veel verzet. Volgens Olthof kijken veel mensen nostalgisch terug naar de tijd van het opstandige Zuiden. "Hier zit een boel verborgen racisme achter, maar ook politieke standpunten als zelfbestuur voor staten zijn populair. Veel bewonderaars van de Confederatie vinden dat dit je niet meteen een racist maakt."

Om die manier van denken te begrijpen moet je volgens zijn collega Maarten Zwiers - gespecialiseerd in de geschiedenis van de zuidelijke staten - terug naar het eind van de negentiende eeuw. "Toen hebben belangengroepen de geschiedenis herschreven: slavernij werd vergeten, en positieve dingen als lokaal zelfbestuur werden vooruit geschoven."

Zo werd de Lost Cause-mythe in het leven geroepen: het idee dat het Zuiden een niet te winnen strijd voerde om de rechten van hun staat te beschermen. "In de schoolboeken stond dat de generaals een nobele strijd voerden voor hun staat en hun tradities, niet voor slavernij."

De legerleiders werden een symbool voor de zuidelijke identiteit. Elk dorp heeft wel een monument voor de Confederatie: naar schatting zijn het er meer dan 700. "Generaal Lee was volgens die mythe de ultieme Southern gentleman. Als je hem dan letterlijk en figuurlijk van zijn voetstuk haalt, sla je de hele grond onder het Lost Cause-verhaal vandaan."

Een belangrijke reden voor de ophef is dus dat veel zuiderlingen de standbeelden niet zien als deel van het slavernijverleden. "De generaals zijn losgekoppeld van slavernij", zegt Olthof. "Zij zijn symbool geworden voor zuidelijke trots. Trots op deze mensen staat voor veel zuiderlingen dus niet gelijk aan het verheerlijken van slavernij. Zij vinden het overbodig om standbeelden weg te halen."

Toch worden de laatste jaren steeds meer monumenten van zuidelijke leiders verwijderd. Vooral sinds de schietpartij in Charleston, waarbij de schutter een Confederatievlag droeg, is de discussie over zulke symbolen opnieuw opgelaaid.

In New Orleans werden bijvoorbeeld de vier grote monumenten van de Lee Circle weggehaald. Daar werden de protesten niet gewelddadig, "maar bouwvakkers moesten met bivakmutsen werken, zodat ze niet werden herkend", zegt Zwiers. "De politie had zelfs scherpschutters op het dak, voor het geval dat het mis zou lopen."

"In die gevallen werd ook door conservatieve groeperingen gedemonstreerd", zegt Olthof, "maar daar was de politie beter voorbereid. In Charlottesville kregen de demonstranten vrij baan, onder het mom van de vrijheid van meningsuiting."

Prominent slagveld

Waarom liepen deze protesten dan zo uit de hand? Volgens Olthof heeft dit te maken met het politieke klimaat. "Om nou meteen Trump van alles de schuld te geven is overdreven. Maar het is zeker een klimaat waarin mensen met nazisympathieën onder de straatstenen vandaan durven te kruipen."

Ook is de locatie geen toeval. "Virginia is de bakermat van de Confederatie: Lee kwam er vandaan, en de hoofdstad lag in de staat." Zwiers is het hiermee eens. "Virginia is een veel prominenter slagveld dan New Orleans. Daar maken alt right-leiders als Richard Spencer weer gebruik van."

Spencer maakt volgens Zwiers dankbaar gebruik van het beeld dat Lee vocht voor tradities. "Door het verwijderen van de monumenten hebben veel conservatieve blanke zuiderlingen het idee dat hun culturele identiteit in gevaar is. Spencer is hier bezig met het maken van de Lost Cause 2.0."