De in 2005 overleden paus Johannes Paulus II wist als bisschop in Krakau al heel vroeg dat priesters in zijn bisdom minderjarigen misbruikten. Zelfs toen pedoseksuele priesters tot een celstraf waren veroordeeld, liet hij hen in een ander bisdom opnieuw verder werken. Dat blijkt uit Poolse documenten die een Nederlandse onderzoeksjournalist heeft opgespoord. Vaticaanspecialisten noemen de ontdekking "explosief".
De Nederlandse journalist Ekke Overbeek, die onder meer voor Trouw en Nieuwsuur werkt, woont in Polen en dook drie jaar lang de Poolse archieven in. "Ik heb concrete gevallen gevonden van concrete priesters in het aartsbisdom Krakau, waar de latere paus aartsbisschop was, die kinderen misbruikten. De toekomstige paus wist ervan en heeft desalniettemin die mannen overgeplaatst. Dat leidde tot nieuwe slachtoffers."
Puzzelstukjes die het plaatje vormen hoe hij met dat kindermisbruik door priesters is omgegaan.
De Poolse paus Johannes Paulus II werd geboren als Karol Józef Wojtyla. Hij was een van de meest populaire en invloedrijke pausen uit de geschiedenis. Hij bestreed het communisme in zijn thuisland. Maar als conservatieve paus verzette hij zich ook fel tegen echtscheiding, homohuwelijk, geboortebeperking, abortus en buitenechtelijke seks.
In 2014 werd hij opvallend snel heilig verklaard door de huidige paus Franciscus. Vooraanstaande katholieken waarschuwden toen al: er waren aanwijzingen dat Wojtyla wegkeek bij aanklachten van seksueel misbruik.
Keiharde bewijzen
Er zit een slot op alle kerkelijke archieven van de Rooms-Katholieke Kerk. Maar in Polen zijn de documenten van de geheime dienst wél openbaar. Die hield tijdens de communistische periode, veertig jaar lang, de katholieke kerk minutieus in de gaten. Overbeek zocht via omwegen naar informatie over Wojtyla, de latere paus.
"De documenten die rechtstreeks zijn verzameld over Wojtyla zijn vrijwel allemaal vernietigd. Maar hij wordt heel vaak genoemd in andere documenten die wel bewaard zijn gebleven. En als je die allemaal naast elkaar legt, dan zijn het puzzelstukjes die het plaatje vormen hoe hij met dat kindermisbruik door priesters is omgegaan."
Overbeek noemt de bewijzen "keihard". Hij bekeek tientallen documenten die de situatie rond vier pedofiele priesters documenteert. Een van die zedendelinquenten is priester Eugeniusz Surgent. Overbeek: "Bijvoorbeeld een rapport dat is geschreven op basis van een celgenoot van deze priester, die toen al was gearresteerd wegens misbruik. De celgenoot beschrijft dat de priester in een brief aan bisschop Wojtyla om vergiffenis vroeg, nadat hij beloofde dat het nooit meer zou gebeuren. Maar toen had hij het toch weer gedaan."
Ook is er een verhoor van de priester die ervan werd verdacht dat hij jongens had misbruikt. "Hij beschrijft dat hij bij kardinaal Wojtyla is geweest en met hem daarover heeft gepraat", zegt Overbeek, die over zijn onderzoek en de bewijzen een boek heeft geschreven, Maxima Culpa, dat begin volgend jaar verschijnt in het Pools.
Hij was niet een deel van de oplossing, hij was een deel van het probleem. Hij deed niets.
Aan de universiteit van Warschau werkt Stanislaw Obirek als hoogleraar culturele antropologie. Hij is specialist van de Katholieke Kerk en heeft de eerste versie van het boek van Overbeek gelezen. Hij vindt het geloofwaardig bewijs. Obirek noemt het moedig dat Overbeek het heeft durven opschrijven. "Informatie uit de eerste hand, authentieke, historische en nauwkeurige informatie waarmee de mythe van Johannes Paulus II als de heilige man bijna vanaf zijn jeugd wordt ontrafeld." Hij is geschokt dat zo veel zaken van priesters onder de pet werden gehouden. "Zaken van pedofielen, in de doofpot gestopt door de bisschop van Krakau en vele anderen."
Tot nu toe was alleen bekend dat Wojtyla in 1985 hoorde van seksueel misbruik door geestelijken in de Verenigde Staten. Hij kreeg een rapport overhandigd door de Amerikaan Tom Doyle, een priester die op de Vaticaanse ambassade in Washington werkte. Doyle wijdt zich volledig aan onderzoek naar misbruik in de Katholieke Kerk. Diezelfde Doyle heeft nu ook de bewijzen van Overbeek bestudeerd. "Wat ik lees is explosief. Het is grondig en het klopt. Het gooit het vroegere imago van de paus omver. Want hij was niet een deel van de oplossing, hij was een deel van het probleem. Hij deed niets."
Spijt
Overbeek: "De redenering van de kerk - van de verdedigers van de paus - komt erop neer dat hij het niet geweten zou hebben. Dat hij de ernst van de situatie pas heel laat begreep en dat hij eerst dacht dat het Amerika's probleem was. Al die argumenten kunnen nu van tafel."
Critici zouden kunnen twijfelen aan het bewijsmateriaal, dat tenslotte komt van de geheime dienst. En die was de Rooms-Katholieke Kerk niet goed gezind. Maar expert Obirek is overtuigd van de authenticiteit. "Dit soort materiaal, dezelfde bronnen, worden ook nu nog gebruikt in de Poolse politiek. Niemand verwerpt dit soort bewijzen, integendeel."
Ook Doyle is overtuigd en het verbaast hem niet eens meer. "Ik heb al zo veel gezien. Vooral aan de kant van de institutionele kerk en de bisschoppen." Hem zou actie van de kerk pas echt verbazen. "Dat een bisschop op een dag in het bijzijn van zijn mensen opstaat en zegt: 'Ik ben de bisschop en ik wil je alleen maar zeggen hoezeer al dit seksueel misbruik me spijt. Ik ga alle slachtoffers bezoeken. We gaan doen wat we kunnen voor ze. We gaan ons als christenen gedragen.' Dat zou me schokken, maar dat gebeurt niet."
Dit is een nieuw hoofdstuk, een eerste stap. We zullen zien hoe de kerk zal reageren.
Dat is waar de Katholieke Kerk heel lang bang voor is, denkt Overbeek. "Ze hebben heel veel haast gehad om Johannes-Paulus II heilig te verklaren. En nu zie je dus dat uit die Poolse archieven feiten opduiken die heel belastend zijn en dus eigenlijk ook zijn heiligheid in twijfel kunnen trekken."
Onderzoek
Terwijl Overbeek de laatste hand legde aan zijn boek, riep de Poolse kerk slachtoffers van Surgent op om zich te melden. En precies deze week meldden Poolse media dat het Vaticaan zou hebben besloten om de Poolse periode van paus Johannes Paulus II te gaan onderzoeken. Op vragen van Nieuwsuur willen het Bisdom Krakau en het Vaticaan niet reageren.
Hoogleraar Obirek denkt dat alle mensen die nog vasthouden aan de heiligheid van Johannes Paulus II, voorbereid moeten zijn op een confrontatie met serieuze bewijzen. "We weten nu dat Wojtyla actief pedofiele misdaden van priesters - die onder zijn jurisdictie vielen - verdoezelde. Dat is een nieuw hoofdstuk, een eerste stap. We zullen zien hoe de kerk zal reageren."
