Sinds de Russische inval in Oekraïne ziet de wereld er compleet anders uit. Ook in Europa: Oekraïne werd versneld kandidaat-lid van de Europese Unie en is sindsdien niet het enige land dat in de wachtkamer zit. De versnelde uitbreiding van de EU roept veel vragen op: Wat gebeurt er als al die landen daadwerkelijk toetreden? Kan de EU dat aan en waar moeten we dan rekening mee houden?
Luuk van Middelaar is hoogleraar Europees Recht en lid van de Adviesraad Internationale Vraagstukken (AIV). In de AIV bereidt van Middelaar adviezen voor over actuele Europese ontwikkelingen en betrekkingen van de EU. Hij heeft zich verdiept in de mogelijke uitbreiding van de EU en welke haken en ogen daaraan zitten.
Veiligheid
"Er was begrijpelijk enorm veel emotie bij de aanvraag van Oekraïne. Volodymyr Zelensky die zei: 'we sterven voor Europese waarden, we zijn lid van de familie, we willen bij jullie horen'. Het is dan moeilijk als iemand aanklopt om te zeggen: nee, nu even niet."
"Maar in de emotie van de oorlog was er geen tijd om over veel lange termijn-strategische vragen na te denken. Want de toetreding van Oekraïne zal op termijn een enorme impact hebben op de Europese Unie als geheel."
Die impact zal om meerdere redenen enorm zijn, zegt van Middelaar. "Oekraïne is een land in nood. Het wordt aangevallen door Rusland en heeft veiligheid nodig. De meeste veiligheid komt van de NAVO, maar daar kunnen ze niet bij. De meeste EU-landen zijn ook NAVO-lid. Oekraïne is niet welkom, omdat de NAVO niet verzeild wil raken in een oorlog met Rusland."
Kan dat een probleem worden? "Niemand heeft daar goed over nagedacht. Het betekent dat de EU Oekraïne militair zou moeten verdedigen, tegen Rusland. Want dat staat eigenlijk in ons verdrag: een aanval op één is een aanval op allen. Maar als EU hebben we helemaal niet die afschrikkingsmacht die de NAVO heeft. Dus dat is heel lastig."
Democratische waarden
De EU kijkt bij het kandidaat-lidmaatschap van een land naar democratische waarden van aspirant-leden. Het gaat dan om onafhankelijke rechters, vrije pers en ruimte voor oppositie.
Van Middelaar: "Niemand in Brussel of in Berlijn, Parijs of Den Haag wil wat we hebben meegemaakt met Polen en Hongarije: landen in de EU die langzaam geen democratie meer zijn en die afglijden naar autocratie."
"Oekraïne heeft nu natuurlijk wel de democratische wil, maar je weet niet hoe dat zich in twintig jaar ontwikkelt. Dat geldt ook voor andere landen in de Balkan, nu Albanië, Kosovo en Bosnië in die wachtkamer zitten. Ik denk dat dat wel een van de grote zorgen is."
Organisatie
Ook landen als Moldavië, Montenegro, Noord-Macedonië, Servië en Albanië zijn kandidaat-lid. Van Middelaar vraagt zich af hoe dat er in de toekomst uit zal zien.
Van Middelaar: "Zitten daar dan straks zes Eurocommissarissen uit voormalig Joegoslavië om tafel? En slechts eentje voor Duitsland? Dat zijn lastige vragen waar we natuurlijk helemaal niet over nadenken, maar die wel in het kielzog van deze oorlog en deze grote besluiten op ons afkomen."
Machtsverschuiving
Wat in de jaren 50 met een aantal West-Europese landen begint, wordt daarna een grotere Europese Unie. Met het toetreden in 2004 en 2007 van een flink aantal landen, verschuift het machtscentrum inmiddels naar het Oosten.
"De Oost-Europese landen zullen meer macht krijgen, aangezien die met meer zullen zijn. Er zal dan ook meer aandacht zijn voor hun problemen, dus de sfeer in de EU verandert. Dat wordt dan een Unie waar wij ons als Nederland misschien minder thuisvoelen, maar waar we wel inzitten."
Subsidies
Wat zullen de financiële consequenties zijn als Oekraïne toetreedt? Van Middelaar: "Oekraïne is een enorm landbouwland, en één van de armste landen van de EU. Er zou dan relatief veel geld van de EU naar Oekraïne gaan. Een land als Nederland moet dan meer gaan betalen of relatief minder ontvangen."
"Allemaal vragen over financiële macht en instituties die op ons afkomen. Daar hebben we in de emotie van het besluit - want het is een oorlog - niet over na kunnen denken. Ik hoop dat we dat in de maanden en jaren vóór ons wel gaan doen."
Conclusie
Veel vragen en onzekerheden dus, waar de EU zich in de nabije toekomst over moet buigen. Maar Van Middelaar ziet ook een kans. "Oekraïne brengt ons tegelijkertijd ook iets: zij strijden voor Europese waarden, voor democratie en voor hun onafhankelijkheid als land. Die emotie en de gehechtheid aan wat ons drijft en wat wij van belang vinden, dat kunnen we hier in West-Europa ook wel gebruiken."
