Judith van de Hulsbeek en Wouter Zwart
Judith van de Hulsbeek en Wouter Zwart
Het einde van een tijdperk nadert. In september dit jaar neemt Angela Merkel na zestien jaar bondskanselierschap afscheid van de politiek. Sommigen zullen haar oprecht gaan missen, anderen als kiespijn. Maar dat ze van grote invloed is geweest op het politieke landschap dat we nu kennen, staat buiten kijf. Maar wat is precies haar nalatenschap? Nieuwsuur legt 'de Merkeljaren' langs de lat, aan de hand van interviews met Duitse en internationale prominenten en Merkelkenners.
Vandaag de blik op Duitsland. Wat kreeg Merkel voor elkaar? We delen het op in vijf thema's: klimaat, crisismanagement, vluchtelingenbeleid, 'Merkelhaat' en corona als slotstuk van haar carrière. Zondag volgt deel twee: Merkel op het internationale toneel.
Een hele generatie Duitsers weet eigenlijk niet anders dan dat Merkel het land regeert. Dat had iets geruststellends, vertelt Duitslands bekendste klimaatactivist Luisa Neubauer (25). "Een van de effecten die Merkels politiek op mij heeft gehad toen ik jong was, is dat van een soort maximale berusting: aan het eind van de dag is Merkel daar en die lost het wel op."
Achteraf gezien is dat helemaal niet zo positief, meent Neubauer nu, omdat het mensen in slaap heeft gesust. "We hadden heel lang het gevoel dat alles wel oké was. Terwijl zich toen al ontelbare crises voltrokken, waar niks aan werd gedaan."
De strijd tegen klimaatverandering is een thema dat als een rode draad door Merkels carrière loopt. Als minister van Milieu in de jaren negentig spreekt ze al vroeg manende woorden over de klimaatcrisis. Op internationale toppen in Kyoto en Parijs haalt ze landen over tot ambitieuze klimaatdoelen, vanwege haar voortdurende klimaatdiplomatie krijgt ze zelfs de bijnaam 'Klimakanzlerin'.
Maar zodra het gaat over het omzetten van die doelen in beleid, verstomt het applaus. Onlangs werd de regering-Merkel door het Constitutioneel Hof op de vingers getikt, omdat ze het klimaatprobleem te veel doorschuift naar een volgende generatie. Precies Neubauers punt: "De afgelopen zestien jaar waren een cruciale periode in het bestrijden van de klimaatcrisis. Als we eerder waren begonnen, hadden we de uitstoot op een rustig tempo kunnen verminderen, het land kunnen digitaliseren en eerlijker kunnen maken. In plaats daarvan hebben we nu de ene crisis na de andere."
Volgens Merkels biograaf Ursula Weidenfeld is het een van de zwakke punten van Merkel: ze handelt pas als het echt niet anders kan. "Klimaat is steeds naar de achtergrond geschoven door andere - meer acute - thema's als de vluchtelingencrisis of corona. Dossiers die over de lange termijn gaan en waarbij er een risico is kiezers weg te jagen, zoals klimaat, maar ook de verdeling van de pensioenlasten, die heeft ze laten liggen."
In de crisis ligt ook haar kracht, zegt Weidenfeld. Dan zet ze ineens wel grote stappen, bijvoorbeeld na de kernramp in Fukushima. Merkel wilde - net als veel Duitsers - al langer af van kerncentrales en het gevaarlijke afval, maar de partij stribbelde tegen. Na Fukushima was het binnen een dag gedaan met de kernenergie in Duitsland. "Het momentum was daar, er lag een plan, en zij was de juiste persoon om het er door te drukken."
Nog zo'n crisismoment waarop ze wel ingreep, was de nazomer van 2015. Miljoenen asielzoekers kwamen naar Europa op zoek naar een veilige en betere toekomst. In september kwam er een grote stoet op gang vanuit een overbevolkt station in het Hongaarse Boedapest, bestemming: Duitsland. Merkel besloot de grenzen niet te sluiten en beloofde Syrische vluchtelingen asiel.
Het was een beslissing die ze ook nam vanwege haar Oost-Duitse achtergrond, zegt Weidenfeld. "De beelden van dat station riepen herinneringen op aan 1989 toen duizenden Oost-Duitsers die de DDR waren ontvlucht dagenlang bivakkeerden in de ambassades van Praag en Boedapest, wachtend op hun vrijheid. Die beelden zijn iconisch en hebben voor veel Duitsers en zeker ook voor Merkel een bijzondere betekenis. Daarom was de beslissing om de vluchtelingen die zo lang hadden vastgezeten naar Duitsland te halen, er eentje die ook op steun in de bevolking kon rekenen."
Onder vluchtelingen is de dankbaarheid voor de opvang in Duitsland groot. In sommige families zelfs zó groot dat ze hun kind naar Merkel vernoemden. Wij gingen op bezoek bij de Iraakse Angela Mamary (4):
In het begin krijgt Merkel dus veel lof voor haar ruimhartige vluchtelingenbeleid. Maar als blijkt dat de vluchtelingen blijven komen en de staat de controle verliest over wie er binnenkomt, zwelt de kritiek aan. Een groeiende groep Duitsers is het er niet mee eens, soms slaat onvrede om in regelrechte Merkelhaat.
De dan nog kleine partij Alternative für Deutschland maakt Merkels asielbeleid tot belangrijkste thema en profiteert van de woede: momenteel zijn ze met bijna negentig zetels de grootste oppositiepartij in het parlement. Nog nooit was een partij rechts van de CDU/CSU zo groot.
Is Merkel verantwoordelijk voor het succes van de AfD? "Zo zou je het kunnen stellen, ja", geeft AfD-fractievoorzitter Alice Weidel (42) toe. "Onze partij is opgericht omdat Merkel de euro wilde redden en daarmee tegen Europese verdragen in ging. Met elke rechtsinbreuk die daarop volgde, heeft ze ons sterker gemaakt."
Weidel is in de Bondsdag Merkels grootste, of tenminste luidste, tegenstander. Steeds zoekt ze de confrontatie en harde woorden om Merkels beleid te bekritiseren. Ze verwijt Merkel "het land aan de rand van afgrond te hebben gebracht" en noemt het resultaat van zestien jaar kanselierschap "catastrofaal". Dat ze de zaken wel eens scherper voorstelt als ze zijn, hoort erbij, vindt Weidel. Merkel kan ertegen, zegt ze: "Frau Merkel is van teflon, die laat alles van zich afglijden."
Alle theater terzijde, de kern van haar kritiek is serieus. Een deel van de bevolking voelt zich in Merkels Duitsland niet meer thuis, zegt Weidel. "Merkel heeft van Duitsland een hypermoralistische staat gemaakt, waarin alleen nog met infantiele narratieven als 'Wir schaffen das' wordt gewerkt. Terwijl het volledig helder is dat we het niet 'schaffen' en dat we dat ook helemaal niet zouden moeten willen."
Merkels laatste regeerperiode had een rustige moeten worden, met misschien wel het klimaat als zwaartepunt. Maar dan komt corona. Merkel schiet weer in de rol waarin Duitsland haar het meest waardeert: die van pragmatische crisismanager. Of ze daar ook vooral om herinnerd zal worden?
Weidenfeld: "Merkel is niet zoals haar voorgangers Adenauer of Kohl, die we ons nu herinneren om de eenwording en de Westbindung. Ze heeft geen grootse ideeën, geen politieke visie voor Duitsland, tot wasdom gebracht. Ze heeft natuurlijk wel ideeën, maar die gaan meteen van tafel zodra ze merkt dat er geen meerderheid voor is."
