GGD's die maar moeizaam kunnen opschalen, testcapaciteit die tekort schiet en verwarring over de vraag wie er eigenlijk de baas is bij de beheersing van de coronacrisis. Twee oud-GGD-directeuren en een crisisexpert zien met lede ogen aan hoe de regie in de bestrijding van de pandemie is verdeeld over veel te veel instanties.
"We leven in een polderland. Iedereen is verantwoordelijk en dus is niemand verantwoordelijk", zegt Laurent de Vries, oud-directeur van GGD Nederland. Volgens hem moet in elk geval de minister van Volksgezondheid snel meer bevoegdheid krijgen.
Oud-GGD-directeur Richard Janssen noemt het "onverantwoord dat de minister feitelijk niet gaat over de GGD's terwijl die in deze crisis zo'n cruciale taak vervullen". Volgens crisisexpert Gert-Jan Ludden kunnen we het bestrijden van de crisis niet overlaten aan de 25 veiligheidsregio's. "Dan is de kans op verwarring levensgroot aanwezig."
Minister van Justitie als crisisbeheerder
Hoe zit het dan nu? Wie is er verantwoordelijk voor de nationale crisisbeheersing? Niet minister Hugo de Jonge van Volksgezondheid die we steeds tijdens de persconferenties zien, maar minister Ferd Grapperhaus van Justitie. Hij is niet alleen verantwoordelijk voor het naleven van de corona-richtlijnen, maar stuurt ook de 25 veiligheidsregio's aan, waar burgemeesters de baas zijn.
Die burgemeesters zijn op hun beurt de baas over de 25 GGD's die tijdens deze pandemie een cruciale verantwoordelijkheid hebben. Ze moeten honderdduizenden tests uitvoeren en zijn bovendien verantwoordelijk voor het grootschalige bron- en contactonderzoek. Als we dat niet op orde hebben, zo vindt het kabinet, wordt het lastig een tweede golf te voorkomen.
Volgens de Wet Publieke Gezondheid heeft De Jonge als minister van Volksgezondheid wel een leidende rol. Maar de afgelopen maanden, terwijl hij de GGD's bleef sommeren om op te schalen, werd duidelijk dat hij geen grip heeft op dat proces. Dat komt omdat hij daar volgens de wet geen bestuurlijke verantwoordelijkheid voor heeft en dus geen gezag.
'Het is een poldergedrocht'
De Jonge benoemt het ook in een brief die hij deze week aan de Kamer stuurde. "Wettelijk gezien is er geen sprake van centrale aansturing vanuit het ministerie van VWS of door GGD Nederland op de regionale GGD's. Ze staan, in geval van bestrijding van een A-ziekte, onder aansturing van de voorzitters van de veiligheidsregio's."
Dat is een ernstige weeffout in de wet, zegt oud-GGD-directeur Laurent de Vries. "Dan krijg je dus dat de minister op dinsdag zegt: we gaan meer bron- en contactonderzoek doen en dat op donderdag de GGD's van Amsterdam en Rotterdam zeggen: we doen het toch even anders."
Wat hem betreft zou er tijdens een pandemie één hoofdaanvoerder moeten zijn die direct aanstuurt en direct bestuurlijk verantwoordelijk is. "Nu zijn er te veel partijen, te veel bestuurders, te veel polderen. Het is een poldergedrocht."
Crisisexpert Gert-Jan Ludden noemt de rol die de 25 veiligheidsregio's spelen tijdens de coronacrisis ook een weeffout. "Zij zijn bedoeld voor regionale rampenbestrijding en daar functioneren ze prima. Maar ze zijn veel minder geschikt voor zo'n langdurende crisis als een pandemie."
Een GGD-directeur is tegenwoordig een generaal zonder leger. Dan is het verdomd moeilijk om op te schalen naar een spugende vulkaan.
Ondertussen worstelen de GGD's met het bliksemsnel moeten opschalen. Het maakt het effect van eerdere bezuinigingen pijnlijk duidelijk, zegt De Vries. Hij legt uit dat er vanaf 2008 landelijk en regionaal voor is gekozen om de dreiging van een pandemie op 'waakvlamniveau' te brengen. Voor de gemeentes was dat aanleiding om gretig te bezuinigen op de GGD's.
Volgens De Vries hebben enkele GGD's in 2013 aan de bel getrokken omdat ze al onder het 'waakvlamniveau' zaten, maar is er met die waarschuwing niets gedaan. "Een GGD-directeur is tegenwoordig een generaal zonder leger. Dan is het verdomd moeilijk om op te schalen naar een spugende vulkaan."
Sjaak de Gouw, GGD-directeur van de regio Hollands Midden, voert steeds het woord namens alle GGD's, waardoor de burgers ten onrechte de indruk krijgen dat hij de verbindingsofficier is tussen de minister en alle GGD's. "De Gouw zit wel in het Outbreak Management Team, maar uiteindelijk gaat hij er niet over maar de gemeentes", zegt Richard Janssen, die zelf jarenlang aan het hoofd van een regionale GGD stond.
Regie na de zomer helemaal kwijt
De regie in de coronacrisis is volledig verdwenen, daar zijn de drie mannen het over eens. Volgens Ludden speelt de laatste persconferentie voor de zomervakantie, op 24 juni, daarbij een belangrijke rol. "Vanaf toen zijn we de grip helemaal kwijtgeraakt."
Hij vervolgt: "Er werden versoepelingen aangekondigd en dat er werd afgeschaald. Daarmee gaf Den Haag de urgentie uit handen. Ook omdat de nationale coördinatie werd verplaatst naar de veiligheidsregio's. Die regie zijn ze na de zomer helemaal verloren."
Volgens Janssen kun je aan de teststraat op Schiphol goed zien dat de aansturing ontbreekt. "We vinden eigenlijk dat we op Schiphol 24/7 moeten kunnen testen. Maar nu sluit de teststraat om 18.00 uur, en dat komt omdat we de verantwoordelijkheid hebben neergelegd bij de gemeentes. Terwijl dit juist vraagt om een nationale aanpak."