In een zoektocht naar de originele filmrollen van de iconische Westerborkfilm, die in 1944 werd gemaakt door de Joodse fotograaf Rudolf Breslauer in opdracht van kampcommandant Albert Gemmeker, is een paar seconden aan nieuw materiaal gevonden. Het beeld laat een Duitse soldaat zien die op wacht staat op het kampterrein.
Volgens beeldonderzoeker Gerard Nijssen, die het materiaal ontdekte, moet er meer onontdekt materiaal zijn. "Er zijn veel aanwijzingen dat er meer is, zoals scènes in de woonbarakken en het winkeltje van het kamp. Er is dus meer en er kan meer opduiken."
Settela Steinbach
De film over kamp Westerbork is uniek: het enige filmmateriaal dat ooit is gemaakt van een kamp in bedrijf. "Het is een verslag van de geschiedenis waarbij een moment is gefilmd waarop zich een groot drama heeft ontvouwd. Dat geeft het een soort monumentale waarde", zegt mediahistoricus Susan Aasman van de Rijksuniversiteit Groningen.
Naast beelden van de dagelijkse werkzaamheden in het kamp, is het materiaal vooral bekend geworden vanwege de beelden van Joden, Sinti en Roma die op transport worden gezet naar vernietigingskamp Auschwitz. Het allerbekendste is het beeld van het Sinti-meisje Settela Steinbach, dat in de trein staat en recht in de camera kijkt.
Aasman: "Dit document zegt niet alleen iets over de Nederlandse bezetting of wat er in Westerbork gebeurde. Het is van internationale waarde. Het laat iets zien van de Europese geschiedenis in de twintigste eeuw."
Restauratieproject
Dit laatste werd erkend in 2017, toen UNESCO de Westerborkfilm benoemde tot werelderfgoed. Naar aanleiding daarvan zijn het NIOD, het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid, Herinneringscentrum Kamp Westerbork en het Joods Cultureel Kwartier begonnen met een grootschalig restauratieproject.
"De Westerborkfilm is nooit afgemaakt en dat maakt het restaureren moeilijk", zegt beeldonderzoeker Nijssen. "Je kan niet zeggen: ik restaureer dit eindproduct. Het gaat om ruw materiaal en de filmrollen zijn na de oorlog overal en nergens terechtgekomen. Bijvoorbeeld bij het Drents Museum."
Ook kampcommandant Gemmeker had een deel van de rollen meegenomen, vertelt Nijssen. "Die zijn later weer in beslag genomen, maar er zijn ook rollen verstopt in het kamp. Het blijft de vraag: waar komt welke rol vandaan? Daarnaast zijn er in de loop van de tijd ook veel kopieën ontstaan, en weer kopieën van kopieën."
Ik kon in de jaren 80 die blikken met filmmateriaal gewoon meenemen. Dat kan je nu niet meer bedenken.
Het Nederlands Instituut voor Beeld en geluid heeft nu 38 rollen van de film in bezit met 480 minuten aan materiaal. Daarvan zijn slechts 96 minuten uniek beeld. Van die 96 minuten zoekt Nijssen nu het originele filmmateriaal, waarvan hij nu twee rollen heeft gevonden.
"Op deze beelden zie je interieurshots van de wagon die op transport gaat, met levensmiddelen die meegingen, een tonnetje voor water en een leeg tonnetje voor poep. Dat is een fragment dat wel in het origineel zit, maar in andere kopieën van de Westerborkfilm is verdwenen."
Toekomstige generaties
Volgens Nijssen en zijn team werd er vroeger zeer onzorgvuldig met het materiaal uit Westerbork omgegaan. Dat kan documentairemaker Willy Lindwer, die eind jaren 80 het materiaal gebruikte voor een documentaire over Anne Frank, beamen.
"Ik had toen een samenwerkingsverband met het RIOD, de voorganger van het NIOD. Ik kon die blikken met materiaal gewoon meenemen, stukjes digitaliseren en gebruiken. Dat kan je nu niet meer bedenken, dat je werelderfgoed zomaar meegeeft. Ik heb het netjes teruggebracht, zoals je hoort te doen, maar het is ook aan anderen meegegeven."
Dat het materiaal nu wordt gerestaureerd en tot erfgoed is gemaakt, kan Lindwer alleen maar toejuichen. "Er is niets belangrijkers dan het authentieke, originele archiefmateriaal te laten zien. Namelijk wat daar gebeurde: dat gewone mensen massaal een trein in werden gedreven. Dat moet blijven doordringen, ook voor toekomstige generaties."
Bekijk voor meer beelden uit de Westerborkfilm de gehele reportage hieronder:
