Het is een politieke thriller zoals die in de jaren zeventig werden gemaakt: All The President's Men, The Parallax View. Zoiets stond regisseur Scott Z. Burns voor ogen toen hij zich begon te verdiepen in de martelingen door de CIA tijdens de Amerikaanse 'oorlog tegen terreur'. Deze week gaat zijn film The Report in Nederland in première.
Paranoïde politieke sfeer
Dat er onoorbare praktijken hadden plaatsgevonden, was bekend. Al spraken inlichtingendiensten en ook de meeste Amerikaanse media eufemistisch over 'harde verhoormethoden'. Maar de extreme aard van de martelingen en de schaal waarop die plaatsvonden, waren onbekend. En als het aan veel belangrijke spelers in Washington lag, bleef dat zo, zegt Burns tijdens een interview met Nieuwsuur.
"Er was een 'zonlicht'-probleem", zoals iemand in de film zegt. Washington verkeerde destijds in dezelfde paranoïde politieke sfeer als nu, waarin je wist dat er iets gaande was, maar je wist niet precies wat", zegt Burns.
Het interview met Burns vindt plaats in Den Haag, internationaal bekend als de stad van recht en vrede. Dat de Nederlandse voorpremière van The Report hier wordt gehouden is geen toeval: de makers doen sowieso liefst steden aan waar de regering zetelt. De film gaat over controle op de macht, en hoe die kan falen.
De hoofdpersoon is een onwaarschijnlijke held: Daniel Jones, een jonge medewerker van de Democratische Senator Dianne Feinstein. Het Congres geeft hem de opdracht om martelingen door de CIA te onderzoeken. Achtergrond is de Amerikaanse oorlog tegen terreur na de aanslagen van 11 september 2001.
Miljoenen pagina's
De Amerikanen pakken de ene na de andere terreurverdachte op, vooral in Afghanistan. Op de militaire basis Guantanamo Bay, maar ook in geheime gevangenissen in Azië en Oost-Europa ('black sites') worden verdachten gewaterboard en ondergaan ze andere vormen van marteling.
Congresmedewerker Jones krijgt, met een klein onderzoeksteam, toegang tot miljoenen pagina's aan notities, verhoorverslagen en interne discussies over de zin en onzin van het gemartel. Na zeven jaar onderzoek, waarbij Jones in toenemende mate tegenwerking van de CIA ondervindt, komt in 2014 zijn rapport uit.
Het telt bijna 7000 pagina's. Maar de CIA, we zijn inmiddels in het tijdperk-Obama beland, wil niet dat het rapport openbaar wordt. Het zou medewerkers van de inlichtingendienst in gevaar kunnen brengen. De strijd die Jones vervolgens aangaat, vormt het hart van de film.
Regisseur Burns: "In eerste instantie was het niet mijn bedoeling dat de film over Dan zou gaan. Ik maakte slechts een afspraak met hem, omdat ik beter inzicht wilde krijgen in de totstandkoming van het rapport. Maar toen vertelde hij me dat hij bijna 7000 pagina's had geschreven waarvan er uiteindelijk maar 600 waren vrijgegeven, en hoe gedisciplineerd hij vervolgens te werk was gegaan om voor zoveel mogelijk transparantie te zorgen. Toen wist ik: dit wordt mijn hoofdpersoon."
Dan Jones, in de film vertolkt door Adam Driver: "Het is een genuanceerd verhaal. Niet de hele CIA was tegen dit rapport. Ik heb met allerlei CIA-medewerkers gesproken die me aanmoedigden om door te gaan met het onderzoek. Maar de top van de organisatie zat ons dwars."
En dat niet alleen, zegt Jones. "Ze bleven volhouden dat de extreme verhoortechnieken nuttige informatie in de klopjacht op terroristen had opgeleverd. Terwijl het rapport aantoont dat het tegendeel het geval is, en verdachten onder druk van marteling geregeld met valse informatie komen."
Vanaf donderdag 7 november is de film overal in Nederland te zien.
